Abuzalova M

Juftlash 
har xil so„zlarni – ma‟nodoshlarni 
(baxt-saodat)
, zid 
ma‟nolilarni 
(
yaxshi-yomon
), 
giponimlarni 
ulov-
(ot-eshak), 
darajalanuvchilarni 
(qo„y-qo„zi), 
umumiste‟mol arxaizmlarni (
bola- 
chaqa
, 
cho„pon- cho„liq
) ─ o„zaro qo„shish orqali har xil grammatik 
ma‟nolarni ifodalash ham tilimizda anchagina. 
Yuqorida sanalgan olti usul tilimizning ichki qurilishiga xos bo„lgan 
grammatik ma‟nolarni ifodalashning yetakchi usulidir. Bundan tashqari 
tillarda ichki fleksiya, suppletivizm kabi vositalar ham mkavjud. Ichki 
fleksiya turli Grammatik ma‟nolarni ifodalash uchun so„z tarkibidagi 
tovushlarning o„zgarishidir. Bu vosita hind – yevropa va semit tillarida 
keng qo„llaniladi. Masalan: ingliz tilida: see-saw-seen; nemis tilida 
fahren – fuhr. O„zbek tilida juda kam qo„llaniladigan suppletivizmlar, 
chunonchi, (
men -biz, sen -siz
; eski o„zbek tilida 
u- alar, anga, anda, ani, 
aning )
, arabcha so„zlar orqali o„zlashgan ichki fleksiya usullari mavjud: 
Kitob - kutubxona 
xabar - axbor 
fikr - afkor 
ilm - ulum 
taraf - atrof 
va boshqalar. 
7.
Urg„u. 
Dynyo tillarining barchasida grammatik ma‟nolarning 
ifodalanishida urg„u ham ajratiladi. Tilshunosligimizda ham urg„uni 
shunday vosita sifatida ajratib kelganlar va 
tugmà 
(ot) - 
tùgma 
(fe‟l) 
yozmà 
(sifat
)- yòzma 
(fe‟l) 
studentsíz 
(sifat)- 
studèntsiz 
(kesim) 
xìmik 
(sifat) - 
ximìk 
(ot) kabi so„zlarning o„zaro farqlanishini 
urg„uning turli xil o„rni bilan bog„laganlar. Lekin urg„uning o„zbek 
tilida ma‟no farqlash vazifasi munozaralidir. Urg„uning ma‟no 
farqlash vazifasi tilimizda rus tilidan ko„chirilgan hodisadir. Chunki 

---

145 
"
Tugmang tushdi
" va " 
Belbog„ni tugmang 
" gaplaridagi "
tugma
" 
so„zida urg„u har ikki holatda ham 
"a" 
tovushiga tushadi. 
Hozirgi tilshunoslikda grammatik ma‟noni alohida til hodisasi 
sifatida o„rganish endi boshlandi. Shu kungacha grammatik ma‟no 
grammatik 
shaklning 
bir 
tomoni 
sifatida 
o„rganilib kelindi. 
Grammatik ma‟noni ifodalashning rang - barang usullarini ko„rib 
o„tgach, biz ayta olamizki, ayni bir grammatik ma‟no xilma-xil vositalar 
bilan ifodalanishi mumkin. Chunonchi, son ma‟nosi o„zbek tilida 
affiksatsiya 0/-
lar
, ya‟ni birlik/ko„plik son shakllari paradigmasi 
doirasida ko„rib chiqilgan. Son shakllarining ma‟nosi deganda mana shu 
ikki 
morfema 
nazarda 
tutilgan. 
Tilimizda 
son 
ma‟nosining 
ifodalanishi yana boshqa vositalar orqali ro„yobga chiqadi. Chunonchi, 
ko„plik ma‟nosi takror, juft so„zlar bilan ham, birlik ma‟nosi juz‟iy 
reduplikatsiya (takror) yoki so„z- so„zsimon 
(kitob - mitob, non - 
pon, meva - cheva) 
bilan ham ifodalanishi mumkin. 
Hozirgi fanimizda son ma‟nolarining o„xshashlik va 
farqli 
tomonlari, shuningdek, 
"Kitobni akam uchun oldim" 
va 
"Kitobni 
akamga deb/ atab oldim" 
kabi hosilalar orasidagi ma‟no farqlari 
deyarli o„rganilmagan. Ya‟ni ayni bir ma‟noni turli xil vositalar bilan 
ifodalash yo„llari fanimizning o„rganilmagan muammolari sirasiga 
kiradi. Bularni tadqiq qilish bugungi kunning vazifasidir.Quyida 
shunday izlanishlardan namuna keltiramiz. 
Aslida, gnosseologik (bilish) nuqtai nazardan materiyaning yashash 
shakli, hodisalarning izchil almashinish tarzi sifatida tadqiq qilinadigan 
zamon (payt) ma‟nosining lisoniy tizimda voqelashish hodisasi tilning bu 
kategoriyani yuzaga chiqarish imkoniyatlari keng, 
rang-barang 
ekanligini dalillaydi. Bu tillararo xususiyatlarni, xususan, ingliz va 
o„zbek tillaridagi payt ma‟nosini ifodalashning lisoniy vositalarini 
tekshirganda yanada yaqqol ko„rinadi. Zamon (vaqt, payt) tushunchasini 
payt grammatik ma‟nosi, mazkur kategoriyani yuzaga chiqaruvchi usul 
va vositalarni esa payt ma‟nosini ifodalovchi grammatik vositalar deb 
hisoblaymiz. Ingliz va o„zbek tillarida payt ma‟nosini ifodalash lisoniy 
hodisasidagi tillararo uyg„un, o„xshash xususiyatlarni- umumiy (integral) 
belgilar, o„ziga xos xususiyatlarini esa farqlovchi (differensial, 
oppozitsion, zid ) belgilar sifatida tekshiramiz. Payt ma‟nosining 

---

146 
qiyoslanayotgan tillarda yuzaga chiqish imkoniyatlarini quyidagi 
jadvalda umumlashtirishga harakat qilamiz: