Son so’z turkumining inson tafakkuri shakllanishidagi o’rni. Son so’z turkumi paradigmasi

---

 
Volume: 02 Issue: 04 | 2022 
ISSN: 2181-2624 
 
www.sciencebox.uz 
Analytical Journal of 
Education and Development
57 
SON SO’Z TURKUMINING INSON TAFAKKURI SHAKLLANISHIDAGI 
O’RNI.SON SO’Z TURKUMI PARADIGMASI 
 
Buriyeva Shaxnoza
Termiz davlat universiteti talabasi.Termiz, O’zbekiston 
 
Annotatsiya: Ushbu maqolada son so’z turkumining shakllanish jarayoni, uning turkiy til 
tarixida tutgan o’rni tahlil qilingan. Shuningdek , maqolada eski turkiy til davridagi son so’z 
turkumining hozirgi o’zbek tilida qanday o’zgarishlarga uchragani va inson tafakkuri 
shakllanishiga qay darajada ta’sir ko’rsatgani to’g’risida mulohaza yuritiladi. 
Tayanch so’zlar: Aristotel, Dionisiy, ism, qadimgi turkiy til, kasr son, numerativ, sinyar. 
Son so’z
turkumi bugungi shaklga yetib kelgunga qadar bir necha tarixiy davrlarni yashab 
o’tgan. Dastlab so’zlarni turkum sifatida o’rganish va ularni tasniflash muhim ahamiyat kasb 
etgan. Mil. av. 4-asrda Aristotel so’z turkumlarini 7 ga, mil. av. 5-asrda hind tilshunoslari Yaska, 
Paninilar esa 4 ga boʻlganlar. Keyinroq, mil. av. 2—1-asrlarda aleksandriyalik filologlar 
frakiyalik Dionisiy, Apolloniy Diskol, rimlik Varronlar aralash morfologik, semantik va sintaktik 
asoslarda 8 ga (ot ,ism, feʼl, ravish, sifatdosh, artikl, olmosh, kumakchi, bogʻlovchi) boʻlganlar. 
Bunda son so’z turkumi ismlar guruhi tarkibida o’rganilgan. Soʻz turkumlarining bu tizimi 
maʼlum darajada arab grammatik anʼanalariga ham taʼsir koʻrsatgan: arablar ham feʼldan boshqa 
mustaqil so’zlarni "
ism"
termini bilan ataydilar. Keyingi davrlarda (o’rta asrlar va 19—20-
asrlarda) yevropa va rus tilshunosligida bu borada bir qancha tasniflar amalga oshirilgan 
bo’lsada, ular koʻpincha aleksandriyaliklar tasnifiga tayangan holda bajarilgan. 
Hozirgi o’zbek tilida esa son so’z turkumi mustaqil so’z turkumi sifatida o’rganiladi. Sonning 
umumiy grammatik ma’nosi 
predmetlarning sanog‘i va asosan aniq miqdori uchun ishlatiladigan 
so‘z hisoblanadi. Sanaladigan predmet uchun ishlatilganda ularning sanoq va miqdorini 
anglatadi. Son so‘z turkumi sifatida predmet ifodalovchisi bilan munosabatga 
kirishib, shu jihati bilan sifat va ravish turkumiga yaqin turadi. Son so’z turkumini paradigma 
sifatida o’rganar ekanmiz ,avvalo,uning qadimgi turkiy tildagi va hozirgi o’zbek adabiy tili 
orasidagi o’xshash va farqli tomonlarini tahlil qilishimiz joizdir. Bunda ayniqsa, son so’z 
turkumining hozirgi o’zbek adabiy tilidagi deyarli barcha shakllari necha yillik tarixiy jarayon 
natijasida sayqallanib shu ko’rinishga kelganini unutmaslik lozim. Masalan, eski turkiy tilda ham 
sonning barcha turlari: sanoq son, jamlovchi son, dona son, chama son taqsim son ,kasr son 
mavjud bo’lgan.Farqli jihati bu sonlarning o’ziga xos ifodalanish turlari va shakllari mavjud 
bo’lib, ularning ko’pi bugungi kungacha tilimizda saqlanmagan. 
Dastlab sanoq sonlarni tahlil qilar ekanmiz, qadimgi sanoq sistemasi hozirgidan deyarli farq 
qilmagan. 
Bir- 1
on -10
yu(u)z-100 
Iki -2
yigirmi -20 min-1000 
Yc -3
ottuz -30
tuman- 10 000
Tort -4
qirq -40
lak -100 000 
Bes -5
elli -50
yuz tuman-1 000 000

---