Abuzalova M

Mavzu bo„yicha tayanch tushunchalar 
Grammatik ma‟no, grammatik shakl, grammatik ma‟no ifodalovchi 
usullar, suppletivizm, ichki fleksiya, grammatik ma‟noning turli usullar 
bilan ifodalanishi, bir grammatik shaklning polifunksionalligi. 
 
Grammatik ma‟no, grammatik shakl va grammatik kategoriya 
grammatikaning eng muhim tushunchalaridir va bular o„zaro uzviy 
bog„langan. Grammatik ma‟no tilda rang-barang usullar bilan 
ifodalanadi. Dastlab, grammatik ma‟no to„g„risida mufassal to„xtaylik. 
Grammatik ma‟noning tashuvchisi va ifodalovchisi grammatik shakl 
sanaladi. Tabiatan agglyutinativ va sintetik bo„lgan o„zbek tilida 
qo„shimchalardan aloqa - munosabat qo„shimchalari va lug„aviy shakl 
hosil qiluvchi qo„shimchalar, asosan, grammatik ma‟no ifodalaydi. 
Masalan, 
kitobi 
so„zshakliga e‟tibor bersak. Bu shakldagi [
-i
] 
qo„shimchasi kitobning qandaydir uchinchi bir shaxsga tegishliligini 
ifodalasa, 
"O„tgan kunlar" kitobi” 
birikmasida tur va jins nomini o„zaro 
bog„lab birikma hosil qilyapti. Shu ma‟nolar [-
i
] qo„shimchasida 
mujassamlangan va shu ma‟no ushbu affiksal morfema orqali yuzaga 
chiqmoqda. Kelishik qo„shimchalari grammatik ma‟no ifodalaydi. 
Masalan, 
"Javondagi kitoblardan oldi" 
gapida [-
dan
] qo„shimchasi 
ma‟lum bir manbadan biror narsa ajralayotganini ifodalasa, 
"Vijdondan 

---

141 
qo„rqing" 
gapida [-
dan
] 
vijdon 
va "
qo„rqmoq 
so„zlarini bir-biriga 
bog„lashga xizmat qilyapti, 
"Anvar uydan chiqdi" 
gapida esa 
Anvar 
degan shaxsning chiqish joyini ko„rsatmoqda. Yuqorida keltirgan 
misollarimizdan shunday xulosaga kelish mumkinki, grammatik ma‟no 
lisoniy va nolisoniy munosabatlarning muayyan shakl(qolip) da 
mujassamlangan mavhum inikosidir. Chunki, yuqoridagi 
kitobi 
so„zidagi 
[
-i
] qo„shimchasida, "
Javondagi kitoblardan oldi" 
gapidagi [
-dan
] 
qo„shimchasida nolisoniy munosabat yotsa, 
"O„tgan kunlar” kitobi” 
birikmasidagi 
[-
i
] 
va 
"Vijdondan 
qo„rqing" 
gapidagi 
[-
dan
] 
qo„shimchalarida sof lisoniy munosabat mujassamlangan. Shuning 
uchun grammatik ma‟no tarkiban murakkab bo„lib, lisoniy va nolisoniy 
munosabatlar inikosining birikishidan iboratdir. 
Fe‟l zamonlari ham grammatik ma‟no ifodalaydi. Bu zamonlar 
faqat nutqdagi, matndagi so„zlarning qaysi zamonga oid ekanligini 
ko„rsatish bilan chegaralanmay, balki tashqi dunyoda sodir 
bo„ladigan voqea va hodisalarning qachon bo„lib o„tganini, ya‟ni aynan 
gapirilayotgan vaqtda yoki gapirilayotgan vaqtdan oldin yo keyin sodir 
bo„layotganligini ifodalash uchun ham xizmat qiladi
: Lola o„qidi; Lola 
o„qiydi; Lola o„qiyotir; Лола прочитала; Лола читаеть… 
Sifat darajalari ham grammatik ma‟no anglatadi. Ular narsa, 
predmet, hodisalarning borliqdagi nisbiy farqini aks ettiradi: 
tor/ torroq 
/eng tor; go„zal/ go„zalroq/ eng go„zal; красивый-красивее-самый 
красивый. 
Mana shunday ma‟lum bir shaklda mujassamlangan va tilda 
ifodalanishi zarur bo„lgan umumlashgan, lug„aviy ma‟no ustidagi ustama 
ma‟no ─