Abu rayhon beruniy nomidagi toshkent davlat texnika universiteti regional geologiya, geomorfologiya

 
Yura davri 
Quyi choʻkindilar Dnepro-Donetsk qoʻltigʻi atrofida rivojlangan, 
pastda esa rangbarang oʻsimliklar choʻkmalaridan kontinental terrigenlar 
choʻkindilar tushkanligini koʻrsatadi. Ular ustiga dengiz choʻkindilari-
karbonatli jinslar davrida (ohaktosh, gohida loy va qum qatlamlari), 
ammonit faunalari choʻkadi.
Donbassda oʻrta yura davri choʻkindilari – kam quvvatli rangbarang 
terrigen moddalari bilan almashib turuvchi dengiz oxagidan iborat. 
Donbass chegarasi tashqarisida qum zarralari, yuqorida – ohaktosh bilan 
qatlangan dengiz loylari, qum zarralari, qoʻngʻir oolitli temir rudasi. 
Yuqori yura – toshli kremniy ohaktosh qatlami bilan qumli-loyli glaukonit, 
kesimning yuqorisida keng tarqalgan gipslar. 
Kaspiyoldi sineklizasida yura kontinental qum-loy choʻkindilari 
sifatida koʻrastilgan. Bayos shuningdek kamquvvatli koʻmir qatlari bilan -
qumli-loyli kontinental, bat terrigen-dengiz esa ohak, mergelli 
qatlamlaridan iborat. 
Povoljeda ostki yura yoʻq, kesim qumli loyli va ohak aralash qum 
zarralari, mergel, bat yarusi moddalariga aylanib, oʻrta yura bayosdan 
boshlanadi. Sharqrogʻda Ural daryosida oʻrta yura qumli-loyli qoʻngʻir 

---

38 
koʻmir aralash kontinental yotqiziqlar qalinligi (500 m.) koʻrsatilgan, oʻrta 
yuraning asosida kvars qumlari tarqalgan. 
Kimmeridj qatlamida loydan tashqari glaukonit, fosforitli qumlar 
uchraydi. 
Moskva orti hududlarida pastki va oʻrta yura choʻkindilari mavjud 
emas. 
Toshkoʻmir davri oxagtoshining yuvilgan yuzasida turli xil 
qalinlikda Oksford yarusi loyining gorizonti, temirli kimmerdj yarusi 
mergeli, fosforitlari uchraydi. 
Kesimning quyi qismida loysimon qumlar, qoʻngʻir koʻmir linzalari 
bilan kaolin loylari (loy frans va oʻtga chidamli gʻishtlarni olishda, Gjelsk-
Kudinov loylari) ishlatiladi. Yuqori yura choʻkindilarida ammonitlar 
rivojlangan boʻlib, sovuq bareal dengizini vakili sifatida Virgatites 
parkinsonia qoldiqlari juda koʻp tarqalgandir. 
Yura choʻkindilarining quvvati Rus platformasining turli joylarida
oʻzgarib turadi: Donbassda 800 metrgacha, Moskva ortida -20-30 
metrgacha, Povoljeda-210-300 metrgacha, Kaspiyoldi sineklizasida -280-
720 metrgacha. 
Yura davrida iqlim issiq, ammo nam boʻlgan. Oʻsimliklarni gurkirab 
rivojlanishi boshlangan. Relyefning barcha choʻkkan joylarida turli 
hajmdagi koʻl-botqoqliklar paydo boʻlib, limnik sharoitda bu kullarda past 
sifatli qoʻngʻir koʻmir qatlari paydo boʻlgan (Polʻsk-Gyermaniya, Ural-
Embin, Litva va boshqalar). 
Rus platformasining turli xil erodik yuzalarning absolyut balandligi
tebranish harakatining belgilariga xushyorlik bilan seziladi. Minus (-) 
belgili tebranish harakatlari oʻrta yurada dengiz suv havzalarini 
trangressiyasiga Pechora pasttekisligi va Dnepro-Donesk qoʻltigʻiga olib 
keladi. 
Bu yerda asosan ikki fatsiyali choʻkindilarni: bir fasiyasi bareal 
sovuq trangressiyani (bu esa Virgatites Cfsmocyeras va boshqalarga ishora 
qiladi) taʻsirida loy shaklida; ikkinchisi esa – janubiy issiq transgressiyasi 
(Donbass) taʻsirida ohaktosh hosil boʻlishini (Xildoceras) koʻrsatadi. 
Bat (oʻrta yura yuqorisi) vaqtlaridan boshlab ikki transgreslar 
birlashib Moskva orti tomonga yoʻnalib, uni dengiz suvi bilan bostiradi. 

---

39 
Gʻarbiy yoʻnalishda choʻkish natijasida transgressiya juda sekin 
boʻlib yuqori yura davriga Polsk-Germaniya qoʻltigʻiga yetadi. (Voljsk 
davrida) regressiya-dengizlarni chekinishi tezda boʻlib, yuqori yura 
davrida Rus platformasining sharq qismlarida dengizlar saqlanib qolgan. 
Poles vali, Moskva ortida, Ufim amfiteatrining katta maydonlari 
dengizdan xalos boʻlgan. 
Shuni ta’kidlash lozimki, maksimal transgressiya natijasida yuqori 
yura davrida dengizlar Voronej boʻrtiq joyining shimoliy tarafidan 
Dnepro-Donesk qoʻltigʻining shimoliy tarafiga sizib kirgan, bunda noyob 
qurilmali, toʻrtdan bir qism materiklarni muzlashi bosimi ostida paydo 
boʻlgan Pripyat daryosi tomonidan Dnepro-Donetsk qoʻltigʻiga tushadigan 
Kanevsk tumanida yupqa-ritmik terrigen qum loy choʻkindilarini hosil 
qilgan.