Abu rayhon beruniy nomidagi toshkent davlat texnika universiteti regional geologiya, geomorfologiya

 
Devon, toshkoʻmir, pyerm, trias davlari 
paleogeografiyasi 
 
Har qanday davrning paleogeografik sharoitini tiklash uchun
geologik kesim zarur boʻladi. Bunda choʻkindilar fasiyasi farqi, 

---

33 
hududning turli qismlarda joylashishi boʻlishi mumkin. Devon davri 
boshlanishidan oldin Rus platformasining relyefi quyidagicha boʻlgan: 
sharqy qismida kuchli choʻkish boʻlgan, ayniqsa, jivet asri (oʻrta 
devon)da choʻkish yuzasi gʻarb yoʻnalishida asta koʻtarilib borgan qiya 
yon bagʻr hosil qilgan holda Poless valigacha, Polsha-Germaniya 
vohasiga oʻtadi. Katta markaziy qismi (Moskva hududi), koʻtarilishi yon 
bagʻrning shu qismining oʻrtasida (markazida) chuqurlashish tekislik 
xususiyatiga ega boʻlgan. Shimoliy-Sharqiy qismi nisbatan sezilarsiz, 
janubiy-Sharqiy qismi maksimal manfiy ishorali relyefdan iborat. 
Shimoliy-sharq va janubiy-sharq qismi orasida mustaxkamroq 
poydevorning koʻtarilgan bloki (Ufa amriteatri), keyinchalik u yerda ham 
manfiy ishorali tebranish harakatlari kuzatiladi (jivot asridan boshlab). 
Bu kesimlar asosida devon davrining paleogeografiyasini tiklashga 
harakat qilib koʻramiz. 
Ob-havo issiq, quruq, relyef koʻtarilgan, Gʻarbiy qismi esa 
choʻkkan. Boltiq qalqoni, Ukraina kristallik qalqoni va Voronej tepaligi 
nivelirlangan tekis yuzaga ega. Shu relyef asosida kesimni bir oz 
chuqurlikka tushirsak (manfiy ishorali tebranish harakati), shu zaxoti 
Ural-Tyan-Shan geosinklinal zonasi tarafidan dengiz suvlarining 
transgressiyasi boshlanadi, birinchi navbatda, poydevorning janubiy-sharq 
va Shimoliy-sharq qismi va Dnepr-Donesk vohasini (quyi devon va oʻrta 
devonning quyi qismi) suv bosadi. 
Shu davrda, platformani markaziy qismida (markaziy Rus devon 
maydoni) juda keng maydonda uncha chuqur boʻlmagan koʻl vujudga 
keladi, qizil rangli tuzli dolomit-gipsli terrigen jinslar hosil boʻladi. 
Boshqa qismida (Gʻarbiy qism) quruqlik boʻlib kontinental muxit 
kuzatiladi. Keyingi poydevorning choʻkishi dengiz havzasini gʻarb 
yoʻnalishida kengayishiga olib keladi. Timan koʻtarilishi jivet asrining 
boshlanishidan, markaziy tuzli qatlamni suv bosadi. Xuddi shu 
tranegressiya 
Poles valini frank 
asrida 
(shitrovek, 
semiluk 
qatlamlari)ni bosadi. Frank asrining ikkinchi yarmidan tebranish 
harakatlar ishorasi oʻzgaradi va Sharqiy yoʻnalishda dengiz qaytadi. Frank 
davrida markaziy, Sharqiy qismlarida dengiz saqlanib qoladi. Boshqa 

---

34 
qismlar dengiz sharoitidan ozod boʻladi, ayrim chuqur yerlarda koʻllar 
saqlanib qoladi, tuz yigʻilishi kuzatiladi. 
Devon oxirida (dankov-lebedyansk asri) dengiz sathining 
pasayishi natijasida suv almashinishi qiyinlashadi, Shuning uchun, 
markaziy tekis qismida dolomitlar, gips, tuz hosil boʻladi, Sharqiy 
chuqurlik devonning suv havzasidan ajralmagan holda Donbassning 
boshqa qismlardan farqli ularoq devon davrida geosinklinal zona 
hisoblangan.