|
Devon davri
Har qanday davrning paleogeografiyasini tiklash uchun choʻkindilar
fasiyalari boʻyicha ajralib turgan va maydonning turli joylarda joylashgan
geologik kesimlar kerak boʻladi. Devon boshlanishidan avval Rus
platformasining relyefi quyidagicha boʻlgan: sharq qismi asosan jivet
davridan boshlanib oʻrta devonning qattiq choʻkishi kuzatilgan. Choʻkkan
tomonning usti asta-sekin gʻarb yoʻnalishida koʻtarilib, Polesk valigacha
ogʻish burchagini hosil qilgan va Polsk-Germaniya choʻnqirlariga aylanib
ketgan.
Hududni
markaziy
qismi
(Moskva
viloyati)
burchagi
koʻtarilishida, oʻrtasi (markazi) chuqurlashgan (choʻkkan) tekislik
xarakteriga ega boʻlgan. Shimoliy - sharqiy qism ahamiyatsiz, janubiy-
sharqiy tomon esa maksimal manfiy relyefga ega. Shimoliy-sharqiy va
janubiy-sharqiy qismlarda poydevor blokini barqaror koʻtarilishi (Ufim
amfiteatri), keyinchalik manfiy belgili tebranish harakatlari sinovlari
oʻtkazadi.
Sarmat mavzesi markaziy qismida keng graben Sarmat mavzesi va
Voronej sineklizasi hamda Ukraina kristall qalqonini boʻlib turuvchi
Dnepro-Donesk qoʻltigʻi paydo boʻlib, graben geosinklinal rejimga: devon
ichida ham buklanish katta harakatli, intensiv tebranish kuchi va tezligi
hamda vulqonizm joʻrligiga ega boʻlgan.
Rus platformasini markazi (Moskva sineklazasi) quyi devon
dolomitning glaukonit qavati bilan turli rangli terrigen jinslar turli
qalinlikda koʻrsatilgan. Yuqoriroqda ikki gorizont: sulfat-galogen
kaolinligi (angidriti, tosh tuzi) va kesimi karbonat (dolomit, ohak, loy)
bilan tugallangan. Ushbu turli rangli jinslarning yoshi devon va quvvati
475 m.gacha boʻlgan oʻrta devon yuqorisi bilan aniqlanadi.
Yuqoriroqda jivet yarusi dengiz choʻkindilari: mergel, loy, ohak va
yuqori devon: loy qatlamlarining karbonat choʻkindilari, qum,angidritlar
keladi. Poles vali oraligʻida quyi devon oxiri yoʻq. Kesim quvvati 200
m.gacha boʻlgan kvars zarralari, alevrolit, qizil dolomit (koblen, Eyfel
choʻkindi)larida koʻrinadi. Dankovo-Lebyadskiy davrda quvvati 1000
m.gacha boʻlgan tuz toʻplanishi qiziqarlidir.
23
Timan tizmasi devon kesimi jivet davridan boshlanib: Domanik
bitumli choʻkindilar-dolomitlar, ohaktosh, loy, ularga yuqori devon
ohaktoshi choʻkadi. Pechyora past tekisligida kesim quyi devondan qum,
loy qatlami, ohaktoshdan boshlanib, devon oʻrta qismi va devon yuqori
qismi – ohaktoshdir.
Kesimning janubiy-sharqiy tarafi toʻla boʻlib, bunda ohaktoshlar
koʻprogʻini tashkil yetadi.
Donbass devoni asosiy oʻrinda turadi. Quyi devonda - qum zarralari,
alevrolit, pastida-konglomerat, yuqori qismida dolomitlar, qum va loy
orasida ohaktosh boʻladi. Yuqori devonda ohaktosh, mergel, dolomitlar
bor. Oʻrta devonda – tuz olib yuruvchi jinslar (1100 m.gacha), kesimning
terrigen qismida vulqonik jinslar (liparit, felzitlar) ishtirok yetadi.
Dnepro-Donesk qoʻltigʻida asosan turli rangli ohaktosh, qumli va
effuzivlar bilan dolomitlar terrigen jinslar katta qalinlikdagi (Pripyata
daryosini oʻrta oqimi), quvvati 200 dan 3200 m.gacha boʻlgan gipslar,
toshli tuzlar rivojlangan. Donbassdagi devon kesimi ichida ziddiyat va bir
necha bazalt gorizontlari hosil boʻlishlar kuzatiladi.
Keling, devonning ushbu kesimlari orasida ushbu davrning
paleogeografiyasini tiklashga harakat qilamiz.
Iqlim issiq, quruq edi. Relyef koʻtarilgan, gʻarb tomonidan esa
tushgan edi. Baltika qalqoni Ukraina kristall qalqoni va Voronej antiklizasi
nevelirlangan tepaligi tekislikdan iborat edi. Ushbu releʻf fonida, agarda
poydevorni arzimas chuqurlikka tushirsak (manfiy tebranish harakati),
Ural-Tyanshan geosinklinal zonasi tomonidan daryo havzasi transgressiya
boʻladi, bu birinchi navbatda poydevorning janubiy-sharqiy va shimoliy-
sharqiy tomonida va devonning oʻrta va va oʻrta devonning quyi qismida
Dnepro-Donesk qoʻltigʻida boʻladi. (5-rasm).
Shu davr mobaynida markaziy qismda (Markaziy-Rus devon dalasi)
juda katta, uncha chuqur boʻlmagan, tubi sayoz qalinlik: turli rangli-tuzli-
dolomit-gipsli terrigen choʻkindili koʻl hosil boʻladi. qolgan qism (gʻarbiy
qism) quruqlik boʻlib, kontinent rejimida boʻlgan. Poydevorning choʻkishi
natijasida keyinchalik jivet davrida gʻarb tomondagi markazning, Timan
qoʻltigʻi, tuzli qatlamini toʻldirishiga olib keluvchi dengiz havzasini
kengayishiga olib kelgan. Bu frank davridagi transgressiya Polessk vali
24
oʻz ichiga olgan. Frank davrining ikkinchi yarmi tebranish belgisi oʻzgarib
dengiz borgan sari sharqqa chekinishi kuzatiladi. Frank davrida Rus
platformasining markazida, sharqda dengiz oʻzgarmaydi.
5-rasm
. Quyi Devon davri oxirida Rus platformasini maydonida dengiz
havzasining koʻrinishi
Qolgan qismlari dengiz rejimidan xalos boʻlib, chuqurlashgan
joylarida dengizlar saqlanib qoladi tuz toʻplamlari paydo boʻladi.
Devon
oxirida
(dankovo-lebedyan
davrida)
dengiz
havzasining
sayozlashishi oqibatida suvlarning almashinishi paydo boʻlib, shu
munosabati bilan markazning tekislik qismida bu chuqur tubli suv havzasi
devonning sharqiy suv havzasidan ajralmagan holda dolomitlar, gipslar,
tuzlar paydo boʻladi, Donbass devon davri oqimining boshqa qismlarida
geosinklinal zona sifatida xarakterlanadi. Devonda hosil boʻlgan bu zona
turli terrigen choʻkindilari, ohaktosh, dolomitlar, vulqonizm (devonning
bir necha oqimi) va buklanish bilan qoʻshilgan, bazalʻt gorizontlarni bir
25
necha marta paydo boʻlishi bilan bogʻliq ohakli intruziyalar bilan
bogʻliqdir.
Foydali qazilmalar, tuzlar (Moskva sineklizasida), tuzli suv
(Leningrad viloyatida), neft (Timan qoʻltigʻi, Pechyora sineklizasida) va
qurilish materiallari devon davri bilan bogʻliqdir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
