Abu rayhon beruniy nomidagi toshkent davlat texnika universiteti a. V. Mavlonov

 
3.13. Qatlam suvlarining kimyoviy turkumlanishi 
 
Suvlarning  kimyoviy  tarkibi  tg’g’risida  gap  ketganda  unda 
erigan  hamma  moddalar  tushuniladi.  Er  osti  suvlarining  kimyoviy 
turkumi  tg’g’risida  ishlagan  kg’pgina  mutaxassislarning  qator  ishlari 
mavjud.  Lekin  shular  orasida  V.A.Sulinning  turkumi  keng  tan 
olinganligini  e’tirof  etish  kerak.  Uning  tushunchasi  b¢yicha  er  osti 
suvlarini g’ziga xos konlarning 
 
mavjudligi tufayli tg’rtta turga bg’lish 
mumkin
 
(3-rasm). 
Ma’lum  anion  yoki  kationlarning  kg’p  -  ozligiga  qarab turlar 
g’z  navbatida  turkumlarga,  turkumlar  zsa  kichik  turkumchalarga
 
bg’linishi  mumkin.  Turkumlashning  asosi  qilib,  uchta  koeffitsient 
olinadi (% ekv): rNa/rCl (rNa- rCl)/rSO
4
, (rCl-rNa)/rMg, 
Bu  erda  r  belgisi  ionlar  ekvivalent  formada  ifodalanganligini 
bildiradi. 
SHu  koeffitsentlardan  foydalanib,  V.A.Sulin  suvlarni  to’rtta 
turga
 
bg’ladi,  ularni  genetik  turlar  deb  ataydi.  SHunday  atalishga 
sabab,  g’sha  suvlarning  kelib  chiqishi  er  ostida  hosil  bg’lgan 
boyliklarning kelib chiqishiga taxminan mos keladi. 
        Turkumlashning 
chizma 
ifodasi 
3-rasmda 
kg’rsatilgan. 
CHizmada  har  bir  tur  alohida  uchburchakka  tg’g’ri  keladi. 
Koeffitsientlarning  birdan  biroz  katta  bg’lgan  hollari  bir  turdan 
ikkinchi  turga  g’tuvchi  oraliq  suvlarni ifodalaydi.  Har  bir  tur mavjud 

---

 
72 
anionlarning  ortiqligiga  qarab  3  turkumga  bg’linadi:  xlorid  suvlar, 
sulfid  suvlar,  gidrokarbonat  suvlar.  ¡zida  mavjud  kationlarnnng 
ortiqligiga  qarab  turkumlar  turkumchalarga  bg’linadi,  chunonchi, 
natriyli, magniyli, kaltsiyli suvlar. 
Turkumchalarni agar ortiq kation g’ziga g’xshagan ortiq anion 
bilan  birlashgan  holatdagina  ajratish  mumkin,  boshqa  hollarda 
turkumchalar ajratishlaydi. 
Suvlarning  fizik  va  kimyoviy  xossalarini  ¢rganish  va  har  bir 
kondagi  suvlarning  xususiyatlari  tg’g’risida  aniq  ma’lumotga  ega 
bg’lish g’sha konlarni qazib chiqarish jarayonida, ular bag’ridan iloji 
boricha  kg’proq  neftni  chiqarish  va  uning  usullarini  tanlashda  katta 
ahamiyat kasb etadi. 
Bundan  tashqari  qazib  chiqarish  jarayonini  boshqarish  va 
olingan  suvlarni  ishlatish  muammolari  ham  kon  geologi  e’tiboridan 
chetda qolishi mumkin bg’lmagan masalalardandir. 
 
 
3–rasm. Er osti suvlarining V.A.Sulin b¢yicha turkumlanishi: 
 
Suvlarning turlari: I – sulfat-natriyli, II – gidrokarbonat-natriyli, III – xlorid-
kaltsiyli, IV – xlorid-magniyli. 

---

 
73