Abu rayhon beruniy nomidagi toshkent davlat texnika universiteti a. V. Mavlonov

4.1. Uyumni chegaralab turgan strukturalar yuzasini 
g’rganish 
 
Aksariyat  neft  va  gaz  uyumlari  tektonik  struktura-larda 
joylashgan  bg’ladi,  bularni  qabariq  strukturalar  deb  umumlash 
mumkin,  ular  gumbaz,  braxiantiklinal  va  shu
 
kabi  kg’rinishlarda 
bg’lishi mumkin. Uyumning yuqori chegarasi sifatida qatlamning tepa 
qismi  hisoblanadi.  Qatlam  kg’pincha  bir
 
xil  va  har  xil  litologik 
jinslardan  tashkil  topgan  bg’lishi  mumkin,  lekin  uning  chegarasini 
belgilash chog’ida uning litologik tarkibiga qaralmaydi. 
Agar qatlamning yuqori qismi g’tkazuvchan jinslardan tashkil 
topgan  bg’lsa,  uning  yuqori  chegarasi  sifatida  qatlamning  yuqori 
qismi  olinadi.  Bunday  holga  misol  tariqasida  Farg’ona  vodiysidagi 
konlar  va  VII  qatlamlarni  kg’rsatish  mumkin.  (Polvontosh,  Janubiy 
Olamushuk va sh.k.) Bu kg’rsatgan qatlamlarimiz karbonat jinslardan 
tashkil topgan bg’lib, ular hamma qismida mahsuldordir. 
Ba’zan  qatlamning  yuqori  qismi  kollektor  bg’lmagan  jinslar 
bilan  almashingan  hollari  ham  bg’ladi.  Bunday  holatlarda  ham 
qatlamning  chegarasi  uning  yuqori  qismidan  g’tadi,  lekin  maxsuldor 
bg’lmagan  joyni  ham  albatta  inobatga  olish  darkor  bg’ladi.  Amalda 
bunday  holatni  biz  mashhur  Samotlor  konidagi  B
8
  -  qatlamni 
kg’rsatishimiz  mumkin,  unda  uyumning  chegarasi  B
8
0
  qatlamning 
yuqori  qismidan  g’tgan,  chunki  avvalgi  keltirganimiz  qatlam  g’sha 
joyda  mahsuldor  emas.  Ba’zi  hollarda  qatlamning  chegarasini  uning 
tepasida  yotgan  qatlamning  pastki  qismini  chegara  sifatida  qabul 
qilish mumkin. 
Uyumning  pastki  qismi  uning  pastki  chegarasi  tariqasida 
olinadi. 
YUqoridagi fikrlar uyumning quyi chegarasiga ham ta’luqlidir. 
Uyumning  shaklini  struktura  xaritalari  orqali  g’rganiladi. 
Struktura  xaritalari  tasvirlanadigan  yuzaning  izogipslar  orqali 
kg’rsatilgan kg’rinishidir. 
Izogipslar 
orasidagi 
oraliq 
sharoitga 
va 
materiallar 
mavjudligiga qarab belgilanadi. 
Qatlamning  yuqori  qismining  xaritasini  tuzish  uchun  avval 
g’sha  qatlamning  absolyut  belgisi  aniqlanadi.  Albatta  bunday 

---

 
75 
vaqtlarda  quduq  og’zi  bilan  uning  tubining  holati  aniqlanadi,  chunki 
aksariyat hollarda quduq stvolining qiyshayish holatlari kuzatiladi. 
Demak,  qatlam  ustining  belgisini  aniqlash  uchun  quduq 
og’zining  al’titudasi  (A)  bilinadi,  sg’ngra  quduqning  g’sha 
qatlamgacha  bg’lgan  chuqurligi  (L)  va  quduq  stvolining  qiyshayishi 
tufayli uzayish (

L) ma’lum bg’lishi lozim. 
Sg’ngra N=(A+

L)  -  L  kg’rinishida  qatlam  sirtining  absolyut 
belgisi topiladi. 
Struktura xaritasini tuzishda asosan ikki usuldan foydalaniladi: 
uchburchaklar  usuli  -  kg’pincha  qatlamlar  uncha  kg’p  uzilmalarga 
duchor  bg’lmagan  sharoitlarda  qg’llaniladi;  kesmalar  usuli  -  bu  usul 
aksariyat  struktura  har  xil  diz’yunktiv  buzilishlarga  duchor  bg’lgan 
hollarda qg’l keladi. 
 
 
4-jadval. 
Quduqlar 
№ 
 
Quduq og’zining dengiz  
yuzidan balandligi, m 
 
Quduq og’zidan 
chuqurligi, m 
 
Keltirilgan chuqurlik, m 
 
1 
35 
628 
593 
2 
41 
643 
602 
3 
47 
638 
591 
4 
38 
651 
613 
5 
40 
657 
617 
6 
34 
646 
612 
7 
43 
667 
624 
8 
40 
665 
625 
9 
51 
673 
622 
10 
48 
652 
604 
11 
64 
695 
631 
12 
 
57 
 
677 
 
620 
 
13 
37 
661 
624 
14 
49 
675 
626 

---

 
76 
15 
42 
667 
625 
 
Uchburchaklar  usuli.  Bu  usulda  xarita  tuzish  uchun
 
quduqlar 
bir-birlari 
bilan 
uchburchak 
shaklida 
tutashtiriladi. 
So’ngra
 
uchburchak  uchlaridagi  qatlam  kg’rsatkichi  g’zaro  interpolyatsiya 
qilinadi  va  bir  xil  kg’rsatkichlar  chiziqlar  bilan  tutashtiriladi,  shu 
tariqa struktura xaritasi yuzaga keladi. 
Quduqlar 
orasidagi 
kg’rsatkichlar 
interpolyatsiya 
qilinayotganda 
tumanning 
tektonik 
ahvoli 
va 
qatlamlarning 
yg’nalishini e’tiborga olish lozim va strukturaning har xil tomonlarida 
joylashgan kuduqlar bir-biri bilan interpolyatsiya qilinmasligi lozim. 
Masalan,  konda  15  quduq  mavjud  va  ular  kerakli  qatlamni 
ochganlar.  Qatlam  belgisini  dengiz  yuzasidan  keltirilgan  holatda 
quyidagacha 
jadval 
tuziladi. 
Hisoblashga  keltirilgan  chuqurliklar  tegishli  quduqlarga 
ularning joylashuvi bg’yicha yozib chiqiladi 
(4-rasm).
 CHuqurlikning 
absolyut  kg’rsatkichlari  xaritasi  tuzilayotgan    qatlam  bg’yicha  shuni 
kg’rsatadiki,  bukilmaning  g’qi  15,  1,  3,  10,  8  quduqlar  orqali  o’tar 
ekan.  Sg’ngra  quduqlar  kg’rsatkichlarini  chiziqlar  bilan  tutashtirishni 
boshlaymiz.  Bunda  shunga  e’tibor  beramizki,  hosil  bg’layotgan 
uchburchaklar uzun struktura g’qiga taxminan parellel bg’lishi kerak. 
Keyin qabul qilingan oraliqda belgilarni interpolyatsiya qilamiz va bir 
xil g’rsatkich-larni tutashtiramiz, shunda braxiantiklinal skladka hosil 
bg’ladi.  
Struktura  xaritasi  tuzishda  mehnat  talab  ish  -  kg’rsatkichlarni 
interpolyatsiya  qilishdir.  Bu  ishni  qulaylashtirish  uchun  yuqorili  arfa 
qg’llaniladi.  
Quduqlar orasini interpolyatsiya qilish vaqtida ularning absolyut 
chuqurligining g’zgarishi chiziqli qonun bg’yicha kechadi deb taxmin 
qilinadi.  SHunga  ko’ra  quduq  bilan  qidirilayotgan  izogipsning 
uchrashish nuqtasi orasidagi masofa quydagicha aniqlanadi: 
 
                     h
x
 =h
1
+h
15
-h / D   x, 
 
bu  erda  h
x
-  istalgan  izogipsning  qiymati,  m  h
1
-qatlamning  1-
quduqdagi  absolyut  chuqurligi,  m  h
15
-qatlamning  15-quduqdagi 
absolyut  chuqurligi,  m  D-1  va  15-  quduqlar  orasidagi  masofa,  m  x-1 

---

 
77 
va  15  quduqlar  tutashgan  chiziqdagi  1-  quduqdan  istalgan 
izogipsgacha 
oraliq. 
SHu 
formuladan 
1-quduqdan 
istalgan 
izogipsgacha bg’lgan oraliq quyidagi formula bilan aniqlanadi: 
 
 
4-rasm. Struktura xaritasini uchburchaklar usuli bilan tuzish: 
a  -  qg’shni  quduqlar  orasidagi  izogipslar  belgisini  aniklash,  b  - 
uchburchak  taraflaridan  izogipslar  g’tkazish,  v  -umumgeologik  holatga  qarab 
izogipslarni  silliqlash.  1-xaritaga  tushirilayotgan  karzaning  kuzatuv  nuqtasi, 
belgisi,  m.  2-quduqlar,  chiziq  tepasidagi  son  quduqning  tartib  soni,  uning 
ostidagi-chizilayotgan yuzaning absolyut belgisi, m. 
 
x = ( h
x
 - h,) D/ h
15
 – h 
 
Xuddi shu misolda agar 1 va 15 quduqlar orasi 500 m bg’lsa, 1-
quduq bilan - 610 izogips orasi qancha bg’lishini hisoblaymiz: 
 
X
1
 = (-600 + 593) 500 / -625+593 

 110m. 
 

---

 
78 
-610 m izogipsgacha esa 266 m, va - 620 m izogipsgacha 

 422 
m liga ma’lum. 
Bu  usul  bilan  xarita  tuzishda  bir-biridan  uzoq  va  har  xil 
qanotlarda  joylashgan  quduqdarni  interpolyatsiya  qilinmaydi,  agar 
shunday qilinsa-adashish va struktura tg’g’risida notg’g’ri natijaga ega 
bg’lish mumkin. 
Tuzilayotgan  xaritada  nuqtalar  qancha  kg’p  bg’lsa,  uning 
aniqligi  shuncha  yuqori  bg’ladi.  Undan  tashqari  xaritaning  aniqligi 
undagi izogipslar orasidagi qadamga ham bog’liq. Platforma g’lkalari 
sharoitidagi konlar xaritasini tuzishda, ayniqsa, bu narsa aniq bilinadi, 
chunki  unday  sharoitda  strukturaning  yaqqol  kg’rinishi  kamroq 
kuzatiladi,  chunki  ularning  qanotlaridagi  qatlam  yotish  burchagi 
kichik miqdorni tashkil etadi. 
Murakkab  struktura  xaritalarini  tushunish  uchun  avvalo  sodda 
strukturalar  tuzilishini  aniq  tasavvur  qilishimiz  lozim.  Antiklinal  va 
sinklinalning  izogips-lari  tutashgan  bg’ladi,  monoklinal  zamiridagi 
izogipslar esa tutashgan bg’lmaydi va h.k.