Abu rayhon beruniy nomidagi toshkent davlat texnika universiteti geologiya, razvedka va gidrogeologiya

To‘qimasimon 
silikatlar.
Kristall 
strukturalarda 
(SiAl)O
4
tetraedrlarning uch o„lchamli uzluksiz to„qimasi bo„lgan silikatlarning juda 
ko„pi tabiatda keng tarqalgan va muhim jins yaratuvchi minerallardir. 
Ularning kristall strukturasida faqat SiO
4
tetraedrlari emas, balki AlO
4
tetraedrlaridan tashkil topgan kompleks anionlar ham ishtirok etadi. Har 
bir kislorod ioni bir vaqtda ikkita tetraedrga tegishli bo„ladi, tetraedrlar 
to„rtta uchidan ulanadi. To„qimasimon silikatlarda alyuminiy ionlari 
kremniy ionlarining o„rnini oladi, shunga ko„ra tetraedrlar alyumo-
kislorodli va kremniy kislorodli tetraedrlarga bo„linadi. 
To„qimasimon silikatlar kimyoviy jihatdan K va Ca alyumosilikat-
lardir. To„qimasimon silikatlarning qattiqligi bir xil (5-6 atrofida) va to„q 
och bo„lishi mumkin. 
To„qimasimon alyumosilikatlar orasida ikki guruh minerallar: dala 
shpatlari va feldshpatiodlar bor. Ma‟lum bo„lgan tog„ jinslarining 50% ini 
dala shpatlari tashkil qiladi. Kaliyli dala shpatlari orasida ortoklaz - 
K[AlSi
3
O
8
] katta ahamiyatga egadir. Ulanish tekisliklaridagi burchagi 90°. 
Bu mineral monoklin singoniyada kristallanadi va to„g„ri burchaklar hosil 
qiladi. 
Kimyoviy tarkibi ortoklazga o„xshaydigan triklin singoniyada 
kristallanadigan mikroklin ham shu guruhga kiradi. Yashil rangdagi 

---

56 
ortoklaz amozonit deb yuritiladi, u keng tarqalgandir. Shaffof, rangsiz xili 
adulyar nomini olgan. Ortoklaz kristallarining tashqi ko„rinishi ko„proq 
prizma shaklida bo„lib, ulanish yuzasi mukammaldir. Rangi och-pushti, 
qo„ngir-sariq, qizg„ish oq, ba‟zan go„shtsimon qizil bo„ladi va shishasimon 
yaltiraydi. 
Ortoklaz
bilan mikroklin nordon va o„rta magmatik jinslarning asosiy 
tarkibiga kiradi. Ortoklaz, asosan shisha va keramika sanoatida, rangli xili 
har xil bezaklar va buyumlar tayyorlashda qo„llaniladi.Natriy va kalsiyli 
dala shpatlari plagioklazlar deb yuritiladi. Ular albit (Ab)-Na[AlSi
3
O
8
] va 
anortit (An) - Ca[Al
2
Si
2
O
8
] molekulasi (qattiq, eritmalar) izomorf 
aralashmasining tutash qatoridan tashkil topgan.