Abu ali ibn sino nomidagi buxoro davlat tibbiyot

Termoregulyatsiyaning nerv mexanizmi
. Termoregulyatsiyada markaziy nerv sistemasining 
axamiyati issiqlik ukoli degan tajribada allakachon aniklangan edi. Kuyon oralik miyasning 
muayyan qismlari uzun ingichka nina bilan shikastlantirilsa, gavda temperaturasi anchagina (2,50-
30) ko’tariladi. Termoregulyatsiyada markaziy nerv sistemasining xar xil qismlari kanday rol’ 
uynashi miya sopi (miya stvoli) ni xar xil bosqichdan qirqibkuyib urganilgan. 
Gavda temperaturasining doim bir darajada saklanishini ta`minlaydigan kup va murakkab 
vegetativ jarayonlarni boshqaruvchi nerv xujayralari, ya`ni termoregulyatsiya markazlarining 
kaerda ekanligi shunga uxshash tajribalarda aniklangan. Bosh miya yarim sharlar pustlogi, targ’il 
tana va kuruv dumboklarini olib tashlashissiqlik chikarish va issiqlik xosil qilishga ta`sir etmasligi 
tajribalarda kursatib berilgan. 
Gipotalamus olib tashlanganda esa hayvon gavda temperaturasini boshqarishkobiliyatidan 
maxrum bo’iib, poykiloterm bo’iibkoladi. Gipotulamusdagi termoregulyatsiya markazlarning 
urinini S.V. Renson va xamkorlari urganishgan. Renson gipotalamusning turli qismlarini 
shikastlab, issiqlik xosil qilish va issiqlik chikarishni boshqaruvchi yadrolarni topdi. Issiqlik xosil 
qilish markazi gipotalamus yon yadrolarining kaudal qismida bo`ladi. Hayvonlar miyasining shu 
qismi shikastlansa, ular sovukka chiday olmaydigan bo’iibkoladi, ularda ximiyaviy 
termoregulyatsiya mexanizmlari ishlamay kuyadi, jumladan sovukda titramaydi. Fizikaviy 

---

38 
termoregulyatsiya (terlash, nafasning kuchayishi) ni gipotalamusning comissuraanterior bilan 
chiasmaopticum orasidagi qismi, ya`ni issiqlik chikarish markazi boshqaradi.
Bu markaz zararlansa, hayvon sovukka chidashkobiliyatidan maxrum bo’lmaydi, lekin 
operatsiyadan sung yukori temperaturada hayvon tez kizib ketadi, chunki fizikaviy 
termoregulyatsiyani ishga soluvni mexanizm zararlangan. Bosh miya yarim sharlarini olib 
tashlashissiqlik xosil qilish va chikarishga garchi aytarlik ta`sir etmasa xam, issiqlik 
almashinuviga bosh miya yarim sharlari va ularning pustlogi ta`sir etmaydi, deb xulosa chikarish 
notugri. Hayvonlar ustidagi tajribalar va odamlarni kuzatishlar issiqlik xosil qilish va 
chikarishning shartli refleks yuli bilan uzgara olishini kursatdi. Xamma shartli reflekslar kabi, bu 
uzgarishlarni xam bosh miya pustlogi amalga oshiradi.Teri bilan shillik pardalardagi issiq va 
sovuk retseptorlaridan markaziy nerv sistemasiga keluvchi nerv impul’slari termoregulyatsiya 
markazlarining asosiy ta`sirlovchilaridir. Gavda sovuganda yoki isiganda uning temperaturasi shu 
impul’slar tufayli refleks yuli bilan boshqariladi. 
Sovugan yoki isigan termoregulyatsiya markaziga bevosita ta`sir etishi xam bir kadar rol’ 
uynaydi. Orqa miyaning kukrak segmentlari kirkilgan, keyingi oyoklari shu sababli sezmaydigan 
bo’iibkolgan hayvonning bu oyoklari sovuk suvga solinganda bosh muskullari va tananing yukori 
qismidagi muskullar titraganligi yukorida aytilgan faktni isbot etadi. Bu tajribada hayvonning orqa 
oyoklarini sovutishqon temperaturasini pasaytiradi, shuning natijasida issiqlik xosil qilish 
markazlari ta`sirlanadi.Termoregulyatsiya markazlariga issiq yoki sovukning bevosita ta`sir 
etishini kursatuvchi dalillar itlar ustidagi tajribalarda olingan. Bu itlarning miyasiga maxsus 
naycha shunday tikib kuyilganki, bu naycha pustlok ostidagi yadrolarga tegib turgan. Naychadan 
sovuk suv o’tkazilsa gavdada issiqlikko`proq xosil bulgan, issiq suv o’tkazilganda hayvonning 
temperaturasi pasaygan. Miyani Qon bilan ta`minlovchi a. sarotis isitilganda va sovutilganda xam 
shunday natija olish mumkin. Miya termoregulyatsiya markazining pastrogidan kesilsa, organizm 
sovuganda oksidlanishjarayonlarini kuchaytirishkobiliyatidan maxrum bo`ladi. Ximiyaviy 
termoregulyatsiya markazidan periferiyaga boruvchi yullar zararlanganda xam bu kobiliyat 
yukoladi. SHu sababli orqa miya buyin qismidan qirqibqo’yilgach organizm tashqi muxit 
temperaturasi pasayayotganda gavda temperaturasini doim bir darajada saklashkobiliyatidan 
deyarli butunlay maxrum bo`ladi. Ayni vaqtda terlash va terining qon tomirlar diametrini 
uzgartish yuli bilan amalga oshiriladigan fizikaviy termoregulyatsiya xam barxam topayadi. 
Buning sababi shuki, tomir xarakatlantiruvchi va ter ajratuvchi nerv tolalari orqa miyaning kukrak 
va bel segmentlaridan boshlanadi. 
Termoregulyatsiyaning gumoral mexanizmi
. Gavda temperaturasini boshqarish 
(regulyatsiya)da ichki sekretsiya bezlari, ayniksa qalqonsimon va buyrak usti bezlari ishtirok 
etadi, chunki ularda gormon xosil bo’lishini nerv sistemasi boshqaradi. Termoregulyatsiyada 
qalqonsimon bezning ishtirok etishi, masalan, shu bilan isbot etiladiki, uzokvaqt sovukda turgan 
bir hayvonning qon zardobi ikkinchi hayvonning Qoniga yuborilsa bu hayvonda moddalar 
almashinuvi kuchayadi. qon bergan hayvonning qalqonsimon bezi saklanib kolgandagina shunday 
natija kuriladi. Aftidan, hayvon sovukda uzok turganda qalqonsimon bez Qonga kup gormon 
chikarib, moddalar almashinuvini kuchaytiradi.Buyrak usti bezlari xam qonga adrenalin chikarib 
termoregulyatsiyada bir kadar rol’ uynaydi. Adrenalin tukimalarda, xususan muskullarda 
oksidlanishjarayonlarini kuchaytirib, issiqlik xosil bo’lishini oshiradi, teri tomirlarini toraytirib, 
issiqlik chikib ketishini kamaytiradi. SHuning uchun adrenalin gavda temperaturasini oshira oladi 
(adrenalin gipertermiyasi). 
Gipotermiya va gipertermiya
. Odam juda past yoki yukori temperatura sharoitida uzok tursa, 
odatdagi sharoitda gavda temperaturasini doim bir darajada ushlab turuvchi fizikaviy va ximiyaviy 
termoregulyatsiya mexanizmlari etarli bo’lmay kolishi mumkin, natijada gavda kizib ketadi 
(gipertermiya) yoki sovib koladi (gipotermiya). 

---

39 
Qo’ltiqdagi temperatura 350 dan pastga tushganda gipotermiya xolati ruy beradi. Odam suvga 
tushganda gipotermiya tezrok boshlanadi. Bunda avval simpatik nerv sistemasining ko`zg’alish 
belgilari vujudga keladi va issiqlik xosil bo’lishjarayonlari refleks yuli bilan kuchayadi. Sovukda 
muskullarning qisqarishi - titrash tufayli issiqlikko`proq xosil bo`ladi. Ma`lum vaqtdan sung 
gavda temperaturasi baribir pasaya boshlaydi. Ayni vaqtda narkozga uxshash xolat kuzatiladi.Uni 
birinchi marta 1862 yilda A.E. Val’ter hayvonlar ustidagi tajribalarida kurib tasvir etgan: bu 
xolatda sezuvchanlik yukoladi, reflektor reaktsiyalar susayadi, nerv markazlarining 
ko`zgaluvchanligi kamayadi. Gipotermiyada moddalar almashinuvi intensivligi keskin kamayadi, 
nafas sekinlashadi, yurak urishi siyraklashadi, qonning sistolik xajmi kamayadi, arterial bosim 
pasayadi (gavda temperaturasi 24-250 bulganda arterial bosim normadagining 15-20 protsentiga 
teng bo’lishi mumkin). 
Keyingi yillarda gavdani 24-280 sovitib sun`iy gipotermiya qilish xirurgiya klinikalarida yurak 
va markaziy nerv sistemasida operatsiya qilishda kullaniladi. Buning moxiyati shundan iboratki, 
gipotermiya bosh miyada moddalar almashinuvini, binobarin, bu organning kislorodga extiyojini 
xam ancha kamaytiradi, shu sababli miyaning uzokrok (normadagi 3-5 minut urniga 25-260 da 15-
20 minutgacha) qonsizlanishiga chidasa bo`ladi, buning ma`nosi shuki, gipotermiyada yurakning 
urmay turishiga, nafas va qon aylanishining tuxtab turishiga organizm bemalol chidash beradi. 
Gavdani tez isitib, gipotermiya tuxtatiladi. Gavda sovutilganda moddalar almashinuvi avvaliga 
kuchayadi, bu esa moslanish reaktsiyasi xisoblanadi, bunga yul kuymaslik uchun sun`iy 
gipotermiyada ganglioplegik preparatlar (simpatik nerv sistemasining tugunlarida impul’slar 
utishini tuxtatadigan ximiyaviy preparatlar) bilan miorelaksantlar (nervlardan skelet muskullariga 
impul’slar utishini tuxtatadigan ximiyaviy preparatlar) kullaniladi. 
Qo’ltiqdagi temperatura 370 dan ortganda gipertermiya xolati yuz beradi. Tashqi muxitning 
yuksak temperaturasi uzok ta`sir etganda, ayniksa tevarak-atrofdagi havo nam bulganda, 
binobarin, effektiv terlashkam bulganda gipertermiya boshlanadi. Keskin gipertermiyada, ya`ni 
gavda temperaturasi 40-410 ga etganda organizm umuman ogir axvolda koladi – issiq eltishi 
(teplovoy udar) deb shuni aytiladi. Tashqisharoit uzgarmagani xolda termoregulyatsiyaning 
buzilishi natijasida kelib chiqadigan gipertermiyani nukul tashqisharoit ta`sirida paydo buluvchi 
gipertermiya xolatidan ajratishkerak. Infektsion isitmada termoregulyatsiya ko`proq, buziladi. U 
fiziologiyada emas, balki patologiyada urganiladi. 
Ma`ruzani ta`minlanishi 
Ko`rgazmali materiallarni ta`minlash uchun mul’timedia texnikasi.