46
va so’lak ajralishi boshlanadi. Efferent yo’l simpatik va parasimpatik tolalardan iborat.
So’lak bezlari parsimpatik innerastiyasi-til-xalqum nervi va nogora tolalari, simpatik
innervastiyasi yuqori bo’yin simpatik tugunlar tolalari orqali amalga oshiriladi. Parasimpatik
tolalari oxiridan ajraluvchi mediator asteptilxolin ta’sirida so’lak bezlari tuzlarga boy va
organik moddalarni oz saqlovchi ko’p miqdorda suyuq so’lak ajratadi. Simpatik tolalar
mediatori noradrenalin ta’sirida so’lak bezlari oz miqdorda quyuk,
yopishqoq, oz miqdorda
mineral tuzlar saqlovchi va organik moddalarga boy so’lak ajratadi. Adrenalin ham xuddi
shunday ta’sir qiladi. R-substanistiyasi so’lak ajralishini kuchaytiradi. SO
2
so’lak hosil
bo’lishini kuchaytiradi. Og’riq, salbiy xis tuyg’ular, aqliy zo’riqish so’lak ajralishini
tormozlaydi.
So’lak ajralishi shuningdek shartli reflekslar yordamida ham boshqarilib turadi.
Ovqatning tashqi ko’rinishi, hidi, taom tayyorlashda hosil bo’ladigan tovushlarga shartli
refleks hosil bo’lish mumkin.
Chaynash.
Oziq moddalar og’iz bo’shlig’iga qattiq bo’lakchalar
yoki har xil
darajadagi suyuqlik holatida tushishi mumkin. Oziq modda holatiga qarab
og’iz bo’shlig’ida mexanik va kimyoviy ishlovdan o’tkaziladi yoki darhol yutib yuboriladi.
Yuqorigi va pastki qator tishlar yordamida oziq moddani mexanik parchalanishi
chaynash
deb
ataladi. Chaynash chaynov, shilliq va til muskullari qisqarishi orqali amalga oshiriladi.
Og’iz bo’shlig’idagi resteptorlardan impulslar uch shoxli nerv orqali uzunchoq
miyaga, u erdan ko’ruv dumbog’iga va bosh miya po’stlog’iga boradi. Chaynashni
boshqarishda uzunchoq miyaning harakatlantiruvchi yadrolari,
qizil yadro, qora modda,
po’stloq osti va pustloq tuzulmalari ishtirok etadilar. Chaynashni boshqarishda ishtirok
etadigan neyronlar to’plami
chaynash markazi
deb ataladi.U erdan uch shoxli nerv orqali
chaynash muskullariga impulslar boradi va ular yordamida jag’ yuqoriga, –pastga, oldinga, -
orkaga va yon tomonlarga harakatlanadi. Til, lunj va lab muskullari yordamida ovqat luqmasi
harakatlantiriladi va chaynash yuzasida ushlab turiladi. Chaynashni boshqarishda chaynov
muskullari va tishlar resteptorlaridan borgan impulslar ham katta ahamiyat kasb etadi.
Chaynash quyidagi davrlardan iborat: tinch davri, ovqat luqmasini og’izga
kiritish,
tusmollash (chamalash), asosiy davr, ovqat luqmasini yutishga tayerlash davri.
Yutish.
Oziq moddani og’iz bo’shlig’idan me’daga o’tkazilishi
yutish jarayoni
orqali
amalga oshiriladi. Yutish reflektor harakat bo’lib og’iz, halqum va kizilo’ngach davrlaridan
iborat.
Og’iz davri (ixtiyoriy)
-ovqat luqmasi til bilan qattik tanglayga bosiladi va tilning o’rta
qismidagi muskullar harakati natijasida sekin asta luqma til o’zagiga siljitiladi. Bu erda
ovqat luqmasi yumshoq tanglay, til o’zagi va xalqum orqa devori mexanoresteptorlarini
qitiqlaydi. Bu resteptorlardan qo’zgalish uch shoxli, til halqum va hiqildoqning yuqori
nervlarining afferent tolalari orqali yutish markazi uzunchoq miyaga boradi. U erdan uch
shoxli,
til osti, til xalqum va adashgan nervlar efferent tolalari orqali kelgan impulslar
yutishda ishtirok etadigan muskullarga keladi.
Halqum davrida (tez ixtiyorsiz)
yumshoq tanglayni va xiqildoqni ko’taruvchi muskullar
qisqarishi hisobiga burun va nafas yo’llari berkiladi.
Nafas markazi uzunchoq miyada nafas markazi yonida joylashgan va u bilan payvasta
(restiprok) munosabatda bo’ladi. Shuning uchun ham yutinayotgan paytda nafas to’xtaydi.
Tilning harakati bilan ovqat luqmasi halqumga surib tushiriladi. Bu erda luqmani halqumga
tushishiga ta’sir qiluvchi asosiy omil og’iz bo’shlig’i va xalqumdagi bosimlar bilan
farqlanadi. Luqma xalqumga tushishi bilan uning kirish sohasidagi muskullar qiskaradi.
Luqmani qizilo’ngachga surib yuboradi. Bu erda ham xalqum va qizilungach o’rtasidagi
bosimlar farqi asosiy harakatlantiruvchi omil bo’lib hizmat qiladi.
Yutishdan oldin xalqum-qizilo’ngach sfinkteri yopiq bo’ladi, yutish davrida xalqumda
bosim 45 mm simob ustunigacha ko’tariladi, sfinkter ochiladi va luqma qizilo’ngachning
boshlang’ich
sohasiga tushadi, bu erdagi bosim 30mm simob ustunidan ortmaydi.
Qizilo’ngach (sekin ixtiyorsiz) davrida
qizilo’ngachning peristaltik harakati tufayli ovqat
luqmasi me’da tomon siljiydi. Yutinish harakati ta’sirida qizilo’ngachda hosil bo’lgan
peristaltik harakatning birlamchi to’lqini me’dagacha boradi. Qizilo’ngachning aorta ravog’i
bilan kesishgan sohasida birlamchi to’lqin ta’sirida ikkilamchi to’lqin hosil bo’ladi. Bu to’lqin
