Abu ali ibn sino nomidagi buxoro davlat tibbiyot

koeffitsientining uzgarishlari shu paytda sarflangan kislorod bilan ajralib chikkan karbonat 
angidrid
o’rtasidagi xakikiy nisbatni aks ettirmaydi.
Tiklanish davrining boshlarida nafas koeffitsienti kuyidagi sababga binoan ortadi: ish vaqtida 
muskullarda sut kislota tuplanadi va ish vaqtida uning oksidlanishiga kislorod etishmaydi (kislorod 
karzdorlik). Bu sut kislota Qonga utadi va asoslarni biriktirib, karbonat kislotani bikarbonatlardan 
sikib chikaradi.SHu tufayli ajralib chikkan karbonat angidrid shu paytda tukimalarda xosil bulgan 
karbonat angidriddan oshib ketadi. Navbatdagi davrda teskari xodisa kuzatiladi; bu davrda qondagi 
sut kislota sekin-asta yukoladi. Uning bir qismi oksidlanadi, bir qismidan avvalgi maxsulot 
resintezlanadi, bir qismi siydik va ter bilan chikib ketadi. Sut kislota kamaygan sayin 
bikarbonatlardan ilgari sikib chikarilgan asoslar ajrala boshlaydi. Bu asoslar yana bikarbonatlarni 
xosil qiladi va shu sababli ishdan sung bir kadar vaqt utgach, tukimalardan kelayotgan karbonat 
angidrid Qonda ushlanib kolishi sababli nafas koeffitsienti keskin darajada kamayadi. 
Asosiy almashinuv.
Modda va energiya almashinuvining intensivligi umuman organizmning 
individual xususiyatlariga va xolatiga (jinsi, yoshi, gavda vazni va buyi, ovqatlanish sharoiti, ovqat 
turi, muskul ishi, endokrin bezlar, nerv sistemasi va ichki organlar – jigar, buyraklar, hazm yulining 
xolati va boshqalarga), shuningdek tashqi muxit sharoitiga (temperatura, barometrik bosim, 
havoning namlik darajasi va tarkibi, nur energiyasining ta`siri va shunga uxshashlarga) bog’liq. 
Muayyan sharoitda tiyrak organizmda moddalar minimal miqdorda almashinib va energiya minimal 
miqdorga sarf bo’iib turadi. Asosiy almashinuv deb shuni aytishadi. 
Asosiy almashinuvni aniklash uchun tekshiriladigan odam: 1) muskullari tinch turadigan xolatda 
bo’lishi (muskullarini bush kuyib yotishi), xayajonlantiruvchi omillar ta`sir etmasligi; 2) och bo’lishi, 
ya`ni ovqat egandan 12-16 soat keyin tekshirilishi; 3) “komfort” temperatura – 20-220, ya`ni sovuk 
sezilmaydigan, titratmaydigan va organizmni kizitib yubormaydigan sharoitda bo’lishi kerak; 4) 
ertalab; 5) tiyraklik davrida; 6) yotgan xolatda. Asosiy almashinuv energiyasining kup qismi nafas 

---

32 
muskullari, yurak, jigar, buyraklarning ishlashiga ketadi. Asosiy almashinuvga yarasha energiya 
sarflanishi tufayli gavda temperaturasi doimiy bir darajada saklanib turadi. 
Odamdagi asosiy almashinuvning normal miqdorlari. Asosiy almashinuv miqdori odatda 1 soatda 
yoki 1 sutkada gavdaning 1 m2 yuzasidan yoki 1 kg vaznidan ajralib chiqadigan issiqlik miqdori 
bilan ifodalanadi, bu miqdor katta kaloriyalar bilan kursatiladi. O’rta yoshlardagi ( taxminan 35 
yoshdagi), o’rta buyli (taxminan 165 sm), o’rta vaznli (taxminan 70 kg) kishining asosiy almashinuvi 
1 soatda 1 kg ga 1 kkal. Vazni 70 kg bulgan odamning bir sutkadagi asosiy almashinuvi 1700 kkal, 
shu vazndagi ayolning asosiy almashinuvi esa taxminan 10% kamrok. Gavdaning 1 kg vazniga 
xisob kilingan asosiy almashinuv intensivligi bolalarda katta yoshli kishilardagiga nisbatan ancha 
yukori. 20-40 yoshdagi organizm xolatida keskin uzgarishlar ruy bermasa (vazn aytarlik uzgarmasa 
va kandaydir kasalliklar bo’lmasa), asosiy almashinuv miqdori ancha doimiy bo`ladi. Masalan, 
TSunts uzidagi asosiy almashinuvni 22 yil mobaynida vaqti-vaqti bilan aniklab, uning uzgarishi 
o’rtacha miqdorga ±7% dan oshmasligini paykagan. Karilik davrida asosiy almashinuv kamayadi. 
Gavda vazni, buy, yoshni yoki gavda yuzasini bilib olib, odamlardagi asosiy almashinuv 
intensivligini maxsus formula yoki tablitsalar yordamida aniklash mumkin. Dreyer formulasiga 
binoan asosiy almashinuvning kkal xisobidagi sutkalik miqdori (N) kuyidagicha bo`ladi:
√ W 
N = ————— 
K. A0,1333’ 
bu erda W – odamning gavda vazni (gramm xisobiga), A – yoshi, K – Qonstanta (erkaklar uchun 
0,1015, ayollar uchun 0,1129). 
Formula va tablitsalar statistik yul bilan tuzilgan, ya`ni jinsi, yoshi, buyi xar xil kishilarning asosiy 
almashinuvini kayta-kayta aniklab chikarilgan o’rtacha rakamlardir. Gavda tuzilishi normal bulgan 
soglom odamlarning asosiy almashinuvini shu tablitsalarga karab xisoblash energiya sarfi haqida 
taxminan tugri ma`lumot beradi (xatosi ≈ 5-8%). Qalqonsimon bez ortikcha ishlaganda va boshqa 
ba`zi kasalliklarda asosiy almashinuvni aniklash shu vazn, buy, yosh va gavda yuzasiga mos 
kelmaydigan darajada goyat yuksak ma`lumotlarni beradi. Qalqonsimon bez etarli ishlamaganda 
(miksedema), gipofiz, jinsiy bezlar fukntsiyasi susayganda asosiy almashinuv kamayadi. 
Uyqu vaqtida energiya almashinuv intensivligi tiyraklik davriga nisbatan 8-10% kamayadi, chunki 
uyku vaqtida muskullar maksimal darajada bo’shashadi. Gavda temperaturasining kutarilishi 
energiya almashinuviga ancha katta ta`sir ko’rsatadi. Masalan, odamning gavda temperaturasini 10 
kutarilsa, energiya sarfi o’rta xisob bilan 10-11% ortadi. Iklimiy sharoit ta`sirida xam asosiy 
almashinuv miqdori uzgaradi: tropiklarda o’rta geografik kengliklardagiga nisbatan 10-20% kam va 
shimolda sovuk vaqtda ortik bo`ladi.