|
10.1 Tabiiy geografiya boshlang‘ich kursining mazmun va mohiyati
Tabiiy geografiya boshlang‘ich kursi o‘quvchilarning boshlang‘ich sinflarda
tabiatshunoslik asoslaridan olgan bilimlarini kengaytiradi. Tabiiy geografiya kursi
umumiy yer bilimiga taaluqli ma’lumotlar beradi, o‘quvchilar tabiat komponentlari
o‘rtasidagi aloqalarni tushunib oladilar. Bu keyingi geografiya kurslarini o‘rganish
uchun zamin yaratadi. Materiklar va okeanlar geografiyasi va O‘zbekiston tabiiy
geografiyasi kurslarida o‘rganiladigan materiallarni ongli o‘zlashtirilishi uchun
zarur bo‘lgan asosiy geografik tushunchalar, atamalar, nomlar, shuningdek,
tabiatda ro‘y beradigan hodisa va jarayonlar bilan 5-sinfdayoq tanishib chiqiladi.
Tabiiy geografiya boshlang‘ich kursining xususiyati shundan iboratki,
umumiy geografik tushunchalar Yer qobiqlari (litosfera, gidrosfera, atmosfera va
biosfera) asosida o‘rganiladi. Tabiiy geografiya boshlang‘ich kursida o‘z joyining
geografik xususiyatlari, globus va kartalarda erning tasviri to‘g‘risida, yer shari
aholisi, dunyo siyosiy kartasida O‘zbekiston va ayrim davlatlarning tutgan o‘rni
to‘g‘risida kartagrafik tasavvur ham beriladi. O‘quvchilar boshlang‘ich tabiiy
geografiya kursida tevarak atrofdagi landshaft, obyekt va hodisalarning mohiyatini
aniqlaydilar, bunda dunyoda g‘ayri-tabiiy narsa yo‘q ekanligiga, dunyoning
moddiyligiga, inson tabiatda ro‘y beradigan hodisa va qonuniyatlarni o‘rganishi
mumkin ekanligiga ishonch hosil qiladilar. Geografiyani o‘lka materiallari asosida
o‘rganish va geografiya faniga munosib hissa qo‘shgan vatandosh geograflar
faoliyati bilan tanishib chiqish o‘quvchilarni vatanparvarlik, milliy iftixor ruhida
tarbiyalashga olib keladi. Tabiiy geografiya boshlang‘ich kursi o‘quvchilarning
boshqa o‘quv fanlarni ongli ravishda o‘rganishga tayyorlashda ham muhim o‘rin
tutadi.
256
Ayni vaqtda 6–sinfdagi tabiiy geografiya boshlang‘ich kursi boshqa o‘quv
fanlarida egallangan bilimlarga ham tayanadi. Masalan, matematika kursidan
o‘quvchilarga gradus, burchaklar, masshtab, manfiy va musbat sonlar, protsentlar
haqida ham ma’lumotlar berilgan. Ana shu yuqoridagi bilim va ko‘nikmalar tabiiy
geografiya kursidagi asosiy tushunchalar va ko‘nikmalarni o‘zlashtirish uchun
yetarli zamin bo‘lib xizmat qiladi.
Tabiiy geografiya boshlang‘ich kursi kirish va yettita mavzudan iborat.
«Kirish» qismiga (ekskursiya bilan birga) 4 soat vaqt ajratiladi. Kursdagi
dastlabki mavzu «Yerning globus va kartalarda tasvirlanish» (7 soat) da
o‘quvchilar dastlabki topografik va kartagrafik bilimlar oladilar va muayyan
ko‘nikmalar hosil qiladilar. Mavzuda joy planini olish va uni o‘qish, nisbiy va
absolyut balandliklar, relyefni gorizontalar bilan tasvirlashga alohida e’tibor
beriladi. O‘quvchilar globus va kartalarning asosiy elementlari (Yerning tasvirlash
xususiyatlari, masshtab, meridianlar va parallellar, relyefning tasviri, balandlik
shakllari) ni o‘rganadilar, kerakli nuqtani globus va kartalardan topishni, globus va
kartalardan oraliq (masofa) ni aniqlashni bilib oladilar. Birinchi va ikkinchi
mavzularni o‘rganishda o‘quvchilarda: Quyosh va kompas bilan mo‘ljal olish,
predmet azimutlarini aniqlash, joyning oddiy planini ishlash va uni o‘qiy olish,
kartada mo‘ljal olish, globus va kartalarning gradus to‘ri va masshtabidan
foydalana olish kabi ko‘nikmalar shakllanadi. «Litosfera» (11 soat) mavzularida
o‘quvchilar yerning ichki tuzilishi va uni tashkil etuvchi jinslar, vulqonlarning
otilishi, zilzilalarning ro‘y berishi, yer yuzasining shakllari (tog‘ va teksliklar),
ularning vujudga kelishi, jinslarning joylanish harakteri, ichki va tashqi kuchlar
ta’sirida tog‘ va teksliklarning o‘zgarishi, shuningdek, yer osti boyliklari va yer
yuzasining muhofaza qilish usullari bilan tanishadilar. «Gidrosfera» (14 soat)
mavzularida okeanlar, dengizlar va ularning qismlari, suv osti relyefi va suv osti
yotqiziqlari, suvlarning xususiyatlari va harakati (to‘lqinlar, oqimlar, suv qalqishi,
okeanlarning o‘simlik va hayvonot dunyosi hamda mineral boyliklari, okean va
dengizlardan transport vositasi sifatida foydalanish, okean suvlari va boyliklarini
muhofaza qilish), quruqlikdagi suv (daryolar, ko‘llar, suv omborlari, yer osti
suvlari), ularning vujudga kelish sabablari (suv o‘tkazuvchi va suv o’tkazmaydigan
qatlamlar, mineral va termal suvlar, daryolarning yo‘nalishi va oqish harakteriga
relyefning ta’siri, ostona va sharsharalarning hosil bo‘lishi, daryolarning
yo‘nalishi, rejimi va h.k.), ularning xo‘jalikdagi ahamiyati, foydalanish usullari va
muhofaza qilishga oid tadbirlar, muzliklar ularning paydo bo‘lishi va ahamiyati
o‘rganiladi. «Atmosfera» (12 soat) mavzularida o‘quvchilar havo qatlami, unga
xos bo‘lgan xususiyatlar (tuzilishi, atmosfera bosimi, havo temperaturasi, shamol,
havodagi suv bug‘i, tuman, bulut, yog‘inlar) haqida umumiy tushunchalar oladilar.
Ular atmosferada ro‘y beradigan jarayon va hodisalar, muhim qonuniyatlar,
257
balandga ko‘tarilgan sari atmosfera bosimining o‘zgarilishi bilan tanishadilar:
o‘quvchilarda ob-havo va havo massalari haqida, iqlim va iqlimining tarkib
topishiga ta’sir etuvchi omillar haqida tushunchalar shakllanadi.
«Geografik qobiq» (4 soat) mavzularini o‘rganish uchun yer qobiqlari
to‘g‘risidagi bilimlar asos bo‘lib xizmat qiladi. Bu mavzuda tabiiy kompleks
komponentlari orasidagi o‘zaro aloqadorlik aniqlanadi, shuningdek kompleks va
geografik qobiq haqidagi tushunchalar shakllanadi.
«Yer shari aholisi» (2 soat) mavzusi bilan kurs yakunlanadi. Mazkur mavzuda
o‘quvchilar yer shari aholisi, irqlar va dunyoning siyosiy kartasi haqida ma’lumot
oladilar. Tabiiy geografiya boshlang‘ich kursida o‘rganiladigan bilimlar asta-sekin
murakkablasha boradi, karta to‘g‘risidagi bilimlar kengayib, takomillashib boradi.
Tabiiy geografiya boshlang‘ich kursining asosi – umumiy tabiiy geografik
tushunchalardan iborat. Bu kursda o‘rganiladigan tushuncha,obyekt va
hodisalarning ko‘pchiliga maktab atrofida uchraganligidan tabiiy geografiya
boshlang‘ich kursidagi ta’limni o‘lkashunoslik tamoyili asosida tashkil etish
imkoniyatini beradi. Boshqacha qilib aytganda ko‘pchilik obyekt va hodisalar
haqidagi tushunchalar mahalliy joylarni idrok etish asosida shakllanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
