Abduvohidov S. N., Ganiyev Z. A. Geografiya ta’limi metodikasi

 
9.3. O‘lkani o‘rganish, O‘lkashunoslik masalalari 
Sinfdan tashqari olib boriladigan ishlarda o‘z o‘lkasini o‘rganish muhim o‘rin 
tutadi. O‘lkani o‘rganishning vazifasi o‘z o‘lkasining tabiatini, aholisining turmushi, 
madaniyati  va  faoliyatini  o‘rganishdir.  Maktabda  geografidan  olib  boriladigan 
o‘lkashunoslik  ishlari  o‘z  o‘lkasining  boyliklarini  aniqlash,  tabiat  hodisalarini 
kuzatish,  turli  obyektlarga  ekskursiyalar  uyushtirish,  kolleksiyalar  va  gerbariylar 
yig‘ishdan  iborat  bo‘ladi.  O‘lkashunoslik  ishlarini  bajarishda  (masalan, 
meteorologik  asboblar  bilan  ishlashda)  o‘quvchilarda  bir  qancha  ko‘nikma  va 
malakalar hosil bo‘ladi. 
O‘quvchilar  keng  ko‘lamda  va  tizimli  ravishda  astronomik,  meteorologik  va 
fenologik kuzatishni sinfdan tashqari vaqtdagina olib bora oladilar. 
 Maktab atrofining relyefini o‘rganish maqsadida V-VII sinf o‘quvchilari bilan 
ekskursiya uyushtiriladi. Masalan, ekskursiya paytida o‘quvchilar jarliklarning hosil 
bo‘lishi,  kattaligi,  uning  kengayishining  oldini  olishga  qaratilgan  choralar  bilan 
tanishib chiqishlari mumkin. Shuningdek, o‘quvchilar maktab atrofidagi oqar suvlar, 

---

248 
 
ularning  hosil  bo‘lishi,  suvdan  qanday  maqsadlar  uchun  foydalanilishi  bilan  ham 
tanishadilar.  Ekskursiya  vaqtida  to‘plangan  materiallar  o‘lkashunoslik  burchagini 
tashkil etishga va uni boyitishga yordam beradi. 
Geografiyaga doir kerakli o‘quv qurollari tayyorlash va ularni ta’mirlab turish 
sinfdan  tashqari  olib  boriladian  ishlarda  muhim  o‘rin  tutadi.  O‘quvchilar  biron 
narsani ijod qilish va buzilgan o‘quv qurollarini  tuzatish ishlarini yaxshi ko‘radilar, 
shuning  uchun  o‘quv  qurollarini  yasash  o‘quvchilarning  eng  qiziqarli 
mashg‘ulotlaridan biridir. O‘quvchilar to’garakda turli karta-sxemalar,  modellar va 
asboblar  yasashlari,  geografiya  maydonchasidagi  ba’zi  asboblarni  tayyorlashlari 
mumkin.  O‘quvchilar  yasagan  turli  o‘quv  qurollaridan  dars  va  darsdan  tashqi 
vaqtlarda foydalaniladi. 
Geografiya  kechalarini  o‘tkazish.  Geografiya  kechalari  ma’lum  dastur  asosida 
o‘tkazilishi  mumkin.  Yaxshi  o‘tkazilgan  kecha  o‘quvchilarning  uzoq  vaqtgacha 
xotirasida  qoladi.  Maktabda  o‘tkaziladigan  kechalar  faqat  geografiya  faniga  oid 
bo‘lmay,  balki  tarix va adabiy  kechalar bilan  birgalikda o‘tkazilishi ham  mumkin. 
Geografiya  kechalarining  ahamiyati  shundaki,  u  kechani  tashkil  etuvchilarning  ish 
natijalarini namoyish qiladi va ko‘pchilik o‘quvchilarni o‘ziga jalb etadi. Geografiya 
kechalarining  mazmuni  turlicha:  muhim  geografik  voqealarga,  ko‘zga  ko‘ringan 
geograf-olimlarga  va  o‘lka  tabiatini  o‘rganishga  bag‘ishlangan  bo‘lishi  mumkin. 
Masalan,  “O‘rta  Osiyolik  sayyohlar”,“Geografiya  faniga  hissa  qo‘shgan  o‘zbek 
geograf-olimlari”, “O‘zbekiston shaharlari”,  “Bizning Vatanimiz” kabi mavzularda 
o‘tkazilishi  mumkin.  O‘quvchilarning  ilmiy  jamiyati.  O‘quvchilarning  ilmiy 
jamiyati(O‘IJ) geografiya to‘garagida vujudga keladi. Keyinchalik alohida tashkilot 
bo‘lib  ajralib  chiqishi  mumkin.  O‘IJ  ga  bajaradigan  ishlari,  tadbirlarining  saviyasi 
jihatidan  to‘garakdan  yuqori  pog‘onaga  ko‘tarila  oladi.  O‘IJ  ga  geografiya 
o‘qituvchisidan tashqari  faol ota-onalar,  olimlar,  oliy  o‘quv  yurtlarining  talabalari, 
boshqa  fan  o‘qituvchilari  va  yuqori  sinf  o‘quvchilari  ham  hamkorlik  qilishlari 
mumkin. O‘IJ ning asosiy maqsadi-a’zolarning fanga va ilmiy tadqiqotlarga bo‘lgan 
qiziqishlarini  o‘stirish,  yer  sharidagi  obyekt  va  hodisalarni,  o‘z  o‘lkasini 
mukammalroq  o‘rganish,  turli  ish  usullariga  oid  tegishli  amaliy  ko‘nikma  va 
malakalar hosil qilishdan iborat. 
 Jamiyat a’zolarining ishi mazmuniga ko‘ra quyidagicha bo‘lishi mumkin: 
a)  jahon  davlatlari,  MDH  va  O‘zbekistondagi  muhim  voqealar,  shuningdek, 
fan,  texnika  sohasida  erishilayotgan  yutuqlar  bilan  o‘quvchilarni  xabardor  qilib 
borish. 
b) ilmiy-ommabop va badiiy adabiyotlar o‘qish, ilmiy-ommabop kinofilmlarni 
ko‘rish, ularning mazmunini tahlil qilishga o‘rgatish. 
v) sayohat, ekskursiyalarga chiqish. 

---

249 
 
g)  O‘rta  Osiyolik  sayyoh  va  geograflar  hayoti  va  geografik  faoliyati  bilan 
tanishish. 
d)  jamiyat  a’zolarining  tadqiqot  va  kuzatishlari  natijasiga  bag‘ishlangan 
qiziqarli kecha va konferensiyalar o‘tkazish. 
  Jamiyatning  bo‘limlari  bo‘ladi,  bu  bo‘limlar  o‘quvchilarning    qiziqishlari  va 
yosh xususiyatlariga qarab tuziladi. 
O‘IJ ning bo‘limlarini sxema bilan ko‘rsatish mumkin. 
Maktablarda  tashkil  etiladigan  O‘IJ  ning  o‘z  nomi  va  shartli  belgisi  bo‘lishi 
maqsadga muvofiqdir. O‘IJ Beruniy, Ulug‘bek yoki Bobur nomlari bilan yuritilishi 
mumkin. 
Har  bir  O‘IJ  ning  o‘z“a’zolik  bileti”  bo‘lishi,  buni  o‘quvchilarning  o‘zlari 
tayyorlashlari mumkin.  
Jamiyatning  umumiy  yig‘ilishi  har  chorakda  bir  marotaba  tashkil  etiladi. 
Bo‘limlarning  yig‘ilishida-  raisning  axboroti,  a’zolarning  dokladlari,  kuzatish, 
tadqiqot  va  sayohat  natijalari  tinglanadi.  O‘qituvchi  faoliyatining  asosiy  tashkiliy 
shakli  dars  hisoblanadi,  bundan  tashqari  yana  qo‘shimcha  mashg‘ulot  bo‘lishi 
mumkin  va  kerak.  Dars  soatlaridan  boshqa  o‘tkaziladigan  mashg‘ulotlarni 
uyushtirish va bu ishlarga rahbarlik qilishga geografiyaga oid sinfdan tashqari ishlar 
deyiladi.  Sinfdan  tashqari  ishlar  ta’lim  –tarbiyaviy  ishlarning  tarkibiy  qismi 
hisoblanadi.  Uning  maqsadi  o‘quvchilar  faoliyati  va  siyosiy  goyaviy  va  madaniy 
darajalarini  ko‘tarishga  va  ularning  qobiliyatlarini  rivojlantirishga  bilim 
darajalarining  kengaytirish  hamda  ma’lumotlarni  chuqurlashtirishga  qaratilgan 
bo‘lishi  kerak.  Geografiyadan  sinfdan  tashqari  ish  o‘quvchilarni  har  tomonlama 
yetuk  tarbiyalash  sohasidagi  maktab  tomonidan  sinfda  olib  boriladigan  ishlarni 
boshqa  shaklda  davom  ettirish  demakdir.Sinfdan  tashqaridagi  ishlar  o‘quv  tarbiya 
maqsadlariga  bo‘ysundirilmog‘i  lozim.Har  bir  geografiya  o‘qituvchisi  sinfdan 
tashqari  mashg‘ulotlar  jarayonida  o‘quvchilarni  geografiya  predmetiga  qiziqtirishi, 
ularning o‘zlashtirish darajasini yuqori ko‘tarish uchun harakat qilish zarur. Sinfdan 
tashqari  ish  yaxshi  yo‘lga  qo‘yilsa  o‘zlashtirish  yuqori  bo‘ladi.Sinfdan  tashqari 
ishlar ixtiyoriy bo‘lib o‘quvchilarning xohishi va qobiliyatlarini hisobga olgan holda 
ularning faoliyati asosida olib boriladi. Lekin ulardan intizomga rioya qilish va o‘z 
ixtiyorlari bilan boshlangan ishlarni bajarish  talab qilanadi. 
 
Sinfdan  tashqari  ishlar  –  o‘quvchilarning  ijodiy  qobiliyatlarini  ro’yobga 
chiqarishga  imkon  bermog‘i  kerak.Mashg‘ulotlardagi  ishlarning  hajmi,  shakli  va 
metodlari  ko‘p    jihatdan  o‘quvchilarning  yoshiga  bog‘liq  bo‘lib,  ularni  haddan 
tashqari  ish  bilan  band  qilib  qo‘yishdan  ehtiyot  bo‘lishi  kerak.  Sinfdan  tashqari 
o‘tkaziladigan ishlar quyidagilardan iborat. 
1.
 
Dasturni o‘rganish bilan bog‘liq bo‘ladigan ishlar.
 

---

250 
 
2.
 
Dasturdan tashqari geografiyaga qiziquvchilar uchun o‘tkaziladigan va majburiy 
bo‘lmagan ishlar bo‘ladi.
 
 
Majburiy  ishlarning  asosiy  maqsadi  dastur  materiallarini  chuqurroq 
o‘rganish,  geografiyadan  olgan  bilimlarini  qo’llay  bilishdan  iboratdir.  Majburiy 
ishlarda  5-7  sinf  o‘quvchilarining  hammasi  qatnashadi.  Majburiy  ishlarga 
quyidagilarni kiritish mumkin: 
1.
 
O‘quvchilarning  mahalliy  daryo,  anhor,  ob-havo  ustida  olib  boriladigan 
kuzatishlar. 
2.
 
O‘lkani o‘rganishga doir geografiya kitoblarni o‘qish. 
3.
 
O‘quvchilarning dokladlari. 
4.
 
Tabiatga,  qishloq  xo‘jaligiga,  ishlab  chiqarish  korxonalariga  ekskursiyalar 
uyushtirish. 
 
Sinfdan tashqari olib boriladigan va majbur bo‘lmagan ishlarga quyidagi lar 
kiradi: 
1.
 
Geografiya to‘garagidagi mashg‘ulot. 
2.
 
Yosh o’lkashunoslarning ijtimoiy foydali majburiy ishlarining hammasi ma’lum 
reja  asosida  o‘tkazilishi  kerak.  Shundagina  tasodifiy  bir  narsa  bo‘lib  qolmay 
yaxshi natija berishi mumkin. 
 
Majburiy ishlarning har birini o‘qituvchi hisobga oladi va unga baho beradi. 
Ya’ni o‘quvchilar olib borgan quzatish  kundaliklari, masalan: ob-havoni kuzatish 
kundaligi, yozma doklatlar, o‘qilgan kitobning qisqacha mazmuni. ekskursiyaning 
tasviri,  tayyorlangan  fotomantaj,  albom  kolleksiyalar  va  boshqalar  To‘garakni 
yolg‘iz  bitta  sinf  o‘quvchilari  bilan  qo‘ymaslik  kerak.  Har  bir  maktab  uchta 
to‘garak  ishlatishi  shart  emas,  hech  bo‘lmaganda  birorta  to‘garak  o‘qituvchi 
tomonidan  tashkil  etilishi  kerak.  To‘garak  a’zolarining  soni  cheklab  qo‘yilmaydi. 
To‘garakning hajmiga o‘qituvchi maslahatchi sifatida rahbarlik qilib borishi kerak. 
Sinfdan  tashqi  ishning  tematikasiga  maktab  joylashgan  tumanning  mahalliy 
sharoiti:  tabiiy  xususiyatlari,  aholining  mashg‘ulotlari,  xo‘jalikning  rivojlanishi, 
uning  xarakteri,  aloqa  yo‘li  va  boshqalar  kiradi.  Sinfdan  tashqari  ishning 
tematikasida  o‘lkashunoslik  ishi  o‘z  ahamiyati  jihatidan  ham  va  hajm  jihatdan 
asosiy o‘rin egallaydi.Maktab o‘lkashunosligi o‘zi yashab turgan qishlog‘i, shahri, 
yaqin  atrof  tevaragi  o‘z  tumani  va  o‘z  viloyatini  o‘rganadilar.  Maktab 
o‘quvchilarining yoshi qancha katta bo‘lsa ular uchun “o‘lka” tushunchasi shuncha 
keng  bo‘ladi.  Maktabda  o‘lkashunoslikdan  olib  boriladigan  ishlar  o‘z  o‘lkasini 
boyliklarini  aniqlash,  tabiat  hodisalarining  o‘zgarishini  kuzatish,  turli  obyektlarga 
ekskursiyalar uyushtirish, kolleksiya va gerbariylar yig‘ish, yig‘ilgan materiallarni 
tahlil  qilish  kabi  vazifalarni  qo‘yadi.  O‘quvchilar  bilan  o‘lkashunoslik 
mashg‘ulotlarini o‘tkazish jarayonida bir qancha amaliy ko‘nikma va malakalarni 
egallab  olishlari  mumkin.  Masalan:  joy  plani  olish,  meteriologik  asboblar  bilan 

---

251 
 
ishlash,  tuproqlarni  o‘rganish  va  boshqalar.  O‘quvchilarning  ijodiy  bilimlarni 
kengaytirishda  ayrim  sanoat  tarmoqlari  yoki  qishloq  xo‘jalik  tarmoqlarini  har 
taraflama  o‘rganishga  qaratilgan  o‘lkashunoslik  ishi  asosiy  rol  o‘ynaydi. 
Geografiyadan  o‘tkazilgan  sinfdan  tashqari  ishlar  o‘quv  hamda  ko‘rgazmali 
qurollarni va ularni ta’mirlab turish alohida o‘rin tutmog‘i kerak. O‘quvchilarning 
geografik  maydonlardagi  asboblarni  tayyorlash  va  maydonchani  takomillashtirish 
ham shunga kiradi. Qo‘lda yasaladigan ko‘rgazma qurollarni tayyorlash usullariga 
qarab  bir  necha  guruhga  bo‘lish  mumkin.  Agar  to‘garak  rahbari  tajribali  bo‘lsa, 
mashg‘ulotga  oldindan  tayyorlansa,  ko‘rgazmali  o‘quv  qurollari  tayyorlashga  oz 
vaqt  sarflanadi.  O‘quvchilar  tomonidan  tayyorlangan  ko‘rgazma  qurollardan  dars 
va  darsdan  tashqari  vaqtlarda  foydalanish  mumkin.  Yuqorida  ko‘rib  o‘tilgan 
tematika  bo‘yicha  turli  sinf  o‘quvchilari  shug‘ullanishi  mumkin.  5-7  sinflarda 
geografidan  sinfdan  tashqari  ish  kompleks  hisoblansa  ham,  lekin  ko‘proq  tabiiy 
geografiya  bilan  bog‘liqdir.  Bu  sinflarda  asosiy  tematika  o‘z  o‘lkasining  tabiatini 
ajoyib joylarini, tabiatdagi muhim hodisalarni sayohat davomida o‘rganishi, tabiiy 
geografiyaga  doir  ko‘rgazmali  qurollar  va  o‘quv  qo‘llanmalari  tayyorlashdan 
iboratdir.  8-10-sinflarga  geografiyadan  sinfdan  tashqarigi  ish  tematikasi  asosan 
iqtisodiy  geografiya  xarakteriga  ega.  Bunda  o‘quvchilarning  siyosiy  hamda 
iqtisodiy  bilim  darajalarini  oshirishga  e’tibor  beriladi.  Ya’ni  8-10-sinf 
o‘quvchilarining  asosiy  tematikasi  ishlab  chiqarish  tarmoqlarini  kompleks  tarzda 
o‘rganishdan  iborat.  O’quvchilar  sinfdan  tashqari  ishlarni  o‘tkazayotganda 
geografiya o‘qituvchisi va ishlab chiqarish asoslari hamda biologiya o‘qituvchilari 
bilan birgalikda ish olib borishlari mumkin.