Абдурахим Эркаев мйънавият вд таравдиёт



Download 14,2 Mb.
Pdf ko'rish
bet247/273
Sana28.02.2022
Hajmi14,2 Mb.
#474727
1   ...   243   244   245   246   247   248   249   250   ...   273
Bog'liq
Маънавият ва тараққиёт

Маънавият ва тафаккур эркинлиги
425
Хусайн Хоразмий нафакат шоир, шунингдек, зо\ир 
ва ботин илмида Уз замонасининг машхур кишиларидан 
булган, жуда нозик фикрлаган. Шу боис хиротлик мулла- 
лар унга мушриклик айбини куя олмаганлар.
Таъкидлаш жоизки, Шохрух ва Хусайн Бойкаро за- 
монида Хуросонда хали анъанавий жамият узил-кесил 
галаба козонмаган, Темур даврида бошланган уйгониш, 
юксалиш давом этаётган эди. Лекин анъанавийлик кай- 
фияти ва меъёрлари хам зимдан кучайиб бораётган эди. 
Анъанавий тафаккур ижтимоий-сиёсий, иктисодий бар- 
карорлик шароитида мутгасил тадрижий усишни эмас, 
балки тургунликни келтириб чикаради. Шохрух ва Хусайн 
Бойкаро даври нисбатан ижтимоий-сиёсий, иктисодий 
баркарорлик даври булди, аммо уша даврда тургунликни 
келтириб чикарувчи омиллар етила бошлади. Хусайн Хо­
размий билан юз берган вокеа анъанавийлик му ставка м- 
лана бошлаганини, гоявий назорат кучайганини, хукм- 
рон мафкурага зид гоялар учун таъкиб кдлиш шакллана- 
ётганини курсатади.
КУплаб мисоллар далолат берадики, анъанавий жами­
ятда тафаккур эркинлиги умумкабул кдлинган мафкура- 
вий меъёрлар даражасидагина намоён булади. Шу боис анъ­
анавий жамиятда ижодца эпигонлик кенг таркалган. Хатто 
буюк дахо ижодкорлар хам, агар янги окимнинг бошла- 
ниш даврида яшамаган булсалар. янги образларни, янги 
гояларни анъанавий мавзулар, анъанавий сюжетлар дои- 
расида анъанавий шаклларда яратишга, ифодалашга маж- 
бур эдилар. Мисол сифатида хамсачилик анъаналарини эс- 
лаш кифоя килади, деб уйлаймиз.
Анъанавий тафаккур хусусиятлари хакидаги фикрларни 
якунлаб, куйидаги дастлабки хулосаларга келиш мумкин:
1. Анъанавий тафаккур масъулиятдан, мустакил карор 
Кабул килишдан чучийди, ташаббус кУрсатишдан коча- 
ди, туб янгиликларни инкор килади.
2. Унга етакчи, йулбошчи керак. У обрУли фикр кети- 
дан кУр-кУрона эргашгиси келади, шу боис унга андоза- 
бозлик, дохийпарастлик, оксоколпарастлик хос.
3. Анъанавий тафаккурда вокеликка рационал ва ирра- 
ционал ёндашувлар, реал ва хаёлпарастлик муносабатла- 
ри механик тарзда коришиб кетади.


426
Абдурацим Эркаев
4. 
Анъанавий тафаккур мутаассибликка, жамиятни то­
талитар идрок этишга мойиллик курсатади, маълум ша- 
роитларда (назорат воситалари ва имкониятлари кенга- 
йиши жараёнида) тоталитар мафкура вужудга келишига 
замин яратади.
Тафаккурнинг энг сермаксул, бунёдкор, ижодкорликка 
мойил шакли демократик эркин тафаккурдир. Бу ^акда 
су^батлашишдан аввал рационал ва иррационал тафаккур 
тарзи тугрисида баъзи мул оказал арн и билдириш лозим.
РА Ц И О Н А Л ВА И РРА Ц И О Н А Л ТАФ АККУР
I
Тафаккурнинг тарихий шаклларидан тафаккур тарзи­
ни фарклаш керак. Тафаккур тарзи, одатда вокеликни ид­
рок этиш ва унга муносабатга кура, рационал (акдга, ман- 
тикка асосланган) ва иррационал (a»yi ва мантик доира- 
сидан чикддиган, уларга зид ёки ботиний ишончга, 
гайришуурий, мистик омилларга таянадиган) булади. Бун- 
дан ташкари, тафаккур тарзи, аникроги, услуби, воке­
ликни та\лил цилишига ва умумлаштиришига кура, ме­
тафизик ва диалектик булиши мумкин. Вокеликни акс эт- 
тириш воситасига кура эса конкрет-образли (шу жумладан 
бадиий) ёки мав^ум-тушунчавий (шу жумладан илмий) 
тафаккур хилларини ажратиш мумкин.
Назарий тафаккур *акида гап кетганда, рационал та­
факкур купрок Fap6ra, иррационал тафаккур купрок; 
Шаркка хос деган кэрашлар анча кенг таркалган. Бундай 
карашларга эътибор бермаслик \ам мумкин эди. Лекин 
Укувчиларда иррационализм Шарк,тафаккурининг хос бел- 
гиси экан, шундай булиб колади, ахир маънавияти талай 
масалаларда инкирозни бошдан кечираётган Fap6 х;ам 
Шарк; кадриятларига, хусусан мистик таълимотларига 
кизикмокда-ку, деган фикр вужудга келиши экгимолдан 
холи эмас.
Х,акикатан, Рарбда Шарк маънавий кддриятларига ёки 
Уз маънавий цадриятлари доирасида турли мистик таъли- 
мотларга кизикиш ортмокда. Рационализм инкирози туфи- 
сида Рарбнинг куп олимлари, масалан, атокди мутафак- 
кир А. Швейцер кам ёзган. Fap6 рационализми инкирози



Download 14,2 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   243   244   245   246   247   248   249   250   ...   273




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish