мустовфий, амид ул-мулк, соҳиби шурат каби ўнта девон орқали идора этилиб,
улар орасида вазир девони бош бошқарув маҳкамаси ҳисобланарди. Барча
девон бошлиқлари вазирга тобе эди. Булар ичида айнан Мустовфий девони –
хазина (молия), кирим-чиқим ишлари билан шуғулланган. Алишер Навоий
асарларида араб, форс тилларидан ўзлашган иқтисодий атамалар ўз ифодасини
топган. Масалан: савдопиша–савдогар–савдогарчилик; сармоя–давлат–маблағ;
байъона–баҳо, қиймат, бай пули; манфаат–фойда–даромад; бож–хирож;
дастмоя–фармоя–нақд пул–нақдина; нарх–баҳо; нафақа–маош–харажат ва
бошқалар. Қ.Содиқов ва Қ.Омонов тадқиқотларида суюрғалга таъриф
келтирилиб, суюрғал хазинага тўланадиган даромад эканлиги кўрсатилган.
Ҳужжатда ёзилишича: “Марғинан бузургларидан Мир Сайид Аҳмадга
Марғинан қасабасидан илгари бир милк боғ билан икки қўшлиқ экиннинг ҳар
не девонга чиқар ҳар турли молини [яъни, хазинага тўланувчи даромадни]
суюрғал қилиб берилган эди”
8
. Хоразмшоҳлар даврида Хива хонлигида зарб
этилган олтин, кумуш ва мис тангалар кенг муомалага киритилган. Ғазна
фаолиятида «кичик тилла», «катта тилла», «бир танга», «танга», «оқ танга»,
«қора танга», тилла тангалар, шунингдек, «шойи», «аббас шойи», «ярим
шойи» деб номланадиган пул бирликлари ҳам ишлатилган.
Ғазначилик хизмати қадимги Руссия даврида, ғазначи лавозими – князь ёки
бояр администрациясининг мансабдор шахси, ғазна деб аталувчи князь
хазинасининг сақловчиси вужудга келган вақтдан пайдо бўлган. Россия
давлатининг тараққий этиши ва кучайиши бевосита ғазна ҳажмининг
кенгайишига сабаб бўлади. XV асрда, Иван III подшоҳлиги даврида, пайдо
бўлган ва ўз давридаёқ давлат тизими мақомига эга бўлган. 1710 йилдаги Пётр I
ғазна (ҳисоб) идора (контора)сини яратган, 1742 йилгача амал қилган. Қатор
тарихий ўзгаришлардан кейин 1821 йилдан Россия Империясида Давлат
ғазначилик Департаменти ва унинг бўлинмалари фаолияти тўлиқ шаклланиб
бўлган. Унинг фаолияти ажратилган, давлат даромади, харажатлари бўйича
бухгалтерлик ҳисоб-китоби соҳасидаги функциялар белгиланган. Бу даврларда
қуйидаги ғазначилик терминлари фаол бўлган: хранитель денег, придворный,
думный чин, совокупность ценностей, камер-коллегия, коллегия казенных
сборов, штатс-коллегия, ревизион-коллегия, земский камерир, земские
комиcсары, рентерии, рентмейстер, тремя замка, уездный казначей, казенной
палата, княжьи мужи, кабала, гривны, ярмарка ва бошқалар. Баъзи лексемалар
давр ўтиши билан архаизмга айланганини қуйидаги терминлар билан изоҳлаш
мумкин: придворный, думный чин, земский камерир, земские комиcсары, тремя
замка, уездный казначей, княжьи мужи, кабала, гривна ва ҳ.к.
Инглиз
ва
рус
тилларида
ғазначиликка
оид
терминларни
шакллантиришнинг тобора сермаҳсул усуллари ўзлаштириш, калькалаш ва
морфологик
усуллар
ҳисобланиб,
молиявий-иқтисодий
терминлар
ўзлаштиришнинг асосий манбаси лотин тилидир. Инглиз тилидаги ғазначилик
терминологиясининг катта қисми лотинча ёки французча ёхуд француз тили
орқали ўзлашган лотинча сўзлардир: default (дефолт), capital (капитал), budget
8
Қ.Содиқов, Қ.Омонов. Ўзбек тилининг ёзма услублари тарихидан. Тошкент. 2010. Б
– 54.
16
(бюджет), tax (солиқ), commerce (коммерция, тижорат), deficit (дефицит,
камомад), finance (молия), deposit (депозит), bureaude change. Лотин ва грек
тилларидан инглиз тилига: audit (аудит), analysis (анализ, таҳлил), capital
(капитал), deposit (депозит), deficit (камомад) каби сўзлари кириб келган.
Тадқиқотимизда деривациянинг қуйидаги ишчи таърифларини қўллаймиз:
деривация – тил шахси томонидан мавжуд терминлар базаси асосида махсус
фаолият соҳасида хизмат кўрсатиши учун янги термин бирликларни яратиш
билан боғлиқ жараёндир. Янги терминларнинг яратилиши қуйидаги усуллар
орқали амалга оширилади: 1) аффиксация ҳисобига ўзакнинг кенгайтирилиши,
сўзларни қўшиш, шунингдек, акроним ва аббревиациялар ёрдамида; 2) янги
терминнинг функционал жиҳатдан семантик ўзгартирилиши; 3) бошқа
тил
бирликлари (терминологик бирикмалар, метафоралар) билан кўп компонентли
терминлар яратиш орқали.
Ғазначилик соҳасида қўлланадиган молия-иқтисод терминлари лексик
бирликлар сингари икки жараён: семантик деривация ва сўз ясаш натижасида
ҳосил бўлади. Деривациянинг муҳим аспектларидан бири сифатида термин
ҳосил бўлишининг морфологик, лексик-семантик, синтактик (композицион),
конверсия, аббревация усуллари юзага чиқади. Инглиз тилида сўз ясалишининг
ғазначилик терминлари материали асосида таҳлил қилиш, энг аввало,
аффиксация (префикс, суффикс ва инфикс) ёрдамида сўз ясаш сермаҳсулдир.
Префикслар ёрдамида сўз ясаш ғазначилик соҳасида қўлланадиган янги
терминологик бирликларни ҳосил қилишнинг етакчи усули ҳисобланади .de- –
deferred; deflation; default; un- – unsecured loan; undisclosed assignment; in-, il- –
income bond, income bracket, income option, income tax, insolvency; incremental
cost, inactive account; - еr, -or суффикслари ёрдамида маълум функционал
вазифаларни бажарувчи шахсни ифода қиладиган от туркумига мансуб сўзлар
ясалади: book-keep+er=book-keeper (бухгалтер, ҳисобчи); control+er= controller
(контролер, назоратчи); deposit+or= depositor (банк ҳисоб рақами эгаси); -ion,
-ment, -ance (-ence) cуффикслар ёрдамида феъллардан янги от туркумига мансуб
терминлар ясалган: Denominate+ion=denomination ( қиймат, деноминация); to
induce+ment=inducement (моддий
рағбатлантириш); to detach+ment=
detachment (айириш, ажратиш), - eble, -ary, -ing суффикслари қўшилиб, феъл ва
от туркумига мансуб сўзлардан янги сифатлар ясайди: to sale (сотмоқ) + able =
salable (сотилаётган); to bank (банкка пул қўймоқ) + able=bankable (банк учун
мақбул бўлган); to cash (нақд пул олмоқ) cash+able=cashable (инкассация
қилиниши лозим бўлган.
Do'stlaringiz bilan baham: |