Абдуллаева Шохида Наркуловна Сопоставительное исследование

ҳисобварақлари. Бугунги кунда ўзбек тилидаги ғазначилик терминолигик 
аппаратида аббревация ҳодисаси ривожланиш тенденциясига эга. Тадқиқотда 
ғазначилик соҳасида қўлланиладиган молиявий-иқтисодий қисқартмаларни 
қуйидагича таснифлаймиз: 1. Инициал-қисқартирилган, (терминологик бирлик 
ёки терминнинг фақат бош ҳарфларидан таркиб топган шакл ва график 
компонентли): Масалан: BAN – bone anticipation note (қисқа муддатли 
облигация); C/B – CashBook, касса дафтари; PI – personal income (личный 
доход); 2. Қисқартириш (кесиш қисқартма шакл терминда ёки терминологик 
бирикмада қайсидир бўғинни сақлаб қолиш билан ҳосил қилинади). Жумладан: 
T- stock - Тreasurestock (ғазначилик акциялари); T-note - Тreasurenote 
(ғазначилик облигацияси); 3. Тортиш ёки телескопия (қисқартма шакл 
терминнинг қатор ундош товушларини сақлаб қолиш билан ҳосил қилинади: 
LTD – limited (чекланган – «масъулияти чекланган жамият» сўз бирикмасида); 
4. Аралаш (фақат бош инициалдан таркиб топган қисқартмалар ҳисобланади). 
Масалан: E − equilibrium, (равновесия), (баланс); G – government purchase, 
(правительственные закупки), (давлат хариди);
En – nominal exchange rate, (номиналный валютный курс), (номинал 
валюта курси); Es – coefficient of supply elasticity (коэффициент эластичности 
спроса), (талабнинг эластиклик коэффциенти); 5. Инициал рақамли (бош 
инициал ва рақамлардан таркиб топган). Жумладан: M1− transaction money, 
(деньги для сделок), (битим учун пул); M2 – broad money, (деньги в широком 
смысле), (кенг маънода пул (маблағ). 
Шундай қилиб, ўзбек ғазначилик терминологиясидаги ўзлашмалар 
реципиент тил тизимида мустаҳкам ўрнашиб, ўзлаштирувчи тилнинг сўз ясаш 
ва шакл ясаш хусусиятларига мослашган ҳолда унинг грамматик қоидаларига 
бўйсунади. 
Ғазначилик терминлари таҳлили жараёнида қисқартмалар билан бирга 
акронимлар кенг қўлланилаётганлиги аниқланди. Масалан CBER - Center for 
Business and Economic Research. 
Инглиз ва ўзбек тиллари ғазначилик терминологиясининг ўзаро таъсирини 
таҳлил қилиб, терминларни ҳосил қилиш тизимидаги тафовутни тилга 
олмаслик мумкин эмас. Чунончи, инглиз тилида терминлар морфологик 
усуллар (суффикс, ўзак (негиз)ларни қўшиш ва ш.к.) ёрдамида ясалган, кўп 
ҳолларда ўзбек тилида бундай терминларни ўзлаштиришда калькалаш ёки 
транслитерацияни калькалаш билан бирлаштириш каби термин ҳосил 
қилишнинг семантик усули катта роль ўйнайди: overprice – переоценкa – 
янгидан баҳо қўйиш, indexation – индексация – нарх ошишига мувофиқ 
кўтариш, taxation – налогообложение – солиққа тортиш. Инглиз тилига хос 
бўлган конверсия, жумладан, to debit (дебетламоқ) – debit (дебет) каби 

---

24 
феълларни субстантивациялаш усули ўзбек тилига хос эмас, шу сабабли ҳам 
ўзбек тилида омоним терминлар кузатилмайди. Ўзбек тилидаги инглиз тили 
таъсирида калькалаш ёки транслитерация усули билан ҳосил қилинган 
молиявий-иқтисодий терминлар нафақат ўзбек тилининг луғат таркибини 
тўлдиради, балки иқтисодиёт ва молия соҳасида – ғазначилик, банк иши, солиқ, 
божхона тизими терминлар доирасида, бизнес, маркетинг тили ва ш.к.ларда 
юзага келаётган реалияларни ифодалаш учун номинатив воситалар захирасини 
кенгайтиради, ўзбек тилининг ички имкониятлари ёрдамида тилда аввал 
мавжуд бўлмаган тушунча ва реалияларни акс эттирувчи эквивалентларни 
яратади. 
ХУЛОСА 
Инглиз, ўзбек ва рус тилларидаги ғазначилик соҳасида қўлланадиган 
молиявий-иқтисодий терминларни чоғиштирма ўрганиш қуйидаги илмий 
хулосаларга олиб келади: 
1. Замонавий лингвистик тадқиқотлар таҳлили ва тавсифи касбий 
фаолиятнинг у ёки бу соҳаларига оид терминологик бирликларни қўллаш 
жараёнида «терминосфера» тушунчасининг частотали характерга эгалиги ва 
интенсив қўлланишини кўрсатди. Бинобарин, бугунги кунга келиб, мазкур 
тушунчанинг лингвистик луғатларда акс этиши мумкин бўлган ягона ва аниқ 
изоҳи мавжуд эмас. Тилшунослар турли ёндашувлар асосида «терминосфера» 
тушунчасининг мақсадга мувофиқлигини асослашга ҳаракат қилмоқда. 
Бизнингча, терминлар ўз терминлик доирасида қолиши, унинг чегарасидан 
чиқиши, соҳалараро интеграцияда иштирок этиши, терминосфера ва 
умумистеъмол лексика чегарасида ҳам мавжуд бўлиши, шунингдек, 
умумистеъмол сўзлар қаторидан жой эгаллаши ҳам мумкин. 
2. Ғазначилик соҳасида қўлланадиган молия-иқтисод терминларини 
инглиз, ўзбек ва рус тиллари мисолида чоғиштирма йўсинда ўрганиш
ўрганилаётган тиллар лексикасидаги тизимли муносабатларнигина эмас, балки 
мазкур тиллардаги қиёсий-типологик тадқиқотлар, тавсифий-назарий, 
прагматик изланишлар, ғазначилик, молия-иқтисод соҳасига оид терминология 
бўйича босма ва электрон луғатларни тузиш учун ҳам муҳим лексик-семантик 
ҳодисалардаги тафовутларни аниқлаш имконини берди.
3. Ҳозирги ўзбек тилида кўп сонли ғазначилик, молия-иқтисод 
терминологик бирликлари грек, лотин, форс, араб, туркий (эски ўзбек), рус ва 
Ғарбий Европа тилларидан ўзлашиш даражаси турличадир. Фикримизча, 
инглиз тили ғазначилик, молия-иқтисод соҳаси терминологик тизими 
такомиллашган ҳамда муайян тизимга солинган қатламлардан бири бўлиб, 
ривожланиш жараёнининг кейинги босқичини ўтамоқда ва кенгайиш 
тенденциясига эга. Ўзбек тили ғазначилик, молия-иқтисод терминологиясининг 
шаклланишига инглиз ва рус тиллари муайян даражада таъсир ўтказган, 
уларнинг таъсирини ҳисобга олиш ўзбек тили лексикасидаги байналмилал ва 
ўзлашма қатламни аниқлаш имконини беради. 

---

25 
4. Ғазначилик терминларининг ясалиши ва ҳосил бўлишидаги асосий 
усулларга семантик, морфологик ҳамда синтактик усуллар киради. Инглиз ва 
рус тилларида терминологик тушунчаларни ҳосил қилишда морфологик усул 
етакчилик қилса, ўзбек тилида синтактик-морфологик усул нисбатан 
сермаҳсулдир. 
5. Чоғиштирилаётган тилларда метафорик ва метонимик хусусиятга эга 
термин-лексемалар мавжуд. Соҳа терминларининг ҳосил бўлиши ва 
шаклланишининг асосий манбалари тилнинг ички ва ташқи ресурслари саналади. 
Терминологик бирликларнинг ички манба асосида ясалиш жараёни бир нечта 
усул орқали амалга ошади: 1) аффиксация; 2) лексик-семантик; 3) композиция