Абдуллаева Шохида Наркуловна Сопоставительное исследование

Сўзларни қўшиш (композицион) ва аффиксация билан сўзларни қўшиш 
усули ҳамда асосларни ёрдамчи сўзлар билан бириктириш, шунингдек, 
асосларни график компонент билан бирлаштириш йўли билан терминларни 
ясаш: budget-priced (арзон нархли); stockholder акционер; co-fiduciary 
(биргаликда васийлик қилувчи шахс); book-keep (бухгалтерлик китобларини 
юритиш); Конверсия (жумладан, феъллар субстантивацияси (отлашиши): to bid 
(нарх таклиф қилмоқ), bid (қимматбаҳо қоғоз ёки бошқа товар), харидор 
томонидан таклиф қилинган нарх, талаб нархи; харидларга талабнома нархи); 

---

17 
to cut (кесмоқ, қисқартирмоқ) – сut (қисқартириш). Терминологик 
бирикмалар кўп компонентли, алоҳида расмийлаштирилган, семантик 
жиҳатдан яхлит, икки, уч ёки ундан ортиқ терминологик компонентни қўшиш 
йўли билан ясалган бирикма: tender offer (тендер таклифи); stock trust 
сеrtificate (ишонч асосидаги акциядорлик гувоҳномаси), treasury certificate 
(хазина гувоҳномаси). 
Ўзбек тили рус тилидан ва рус тили орқали тил бирликларини ўзлаштириш 
жараёнини бир неча босқичда: XIX аср охирларидан 1929 йилгача (лотин 
алифбоси қабул қилинишига қадар), лотин алифбоси жорий қилинган қисқа 
муддатда (1929–1939 йй.) ва 1939 йилдан ҳозирга қадар босиб ўтди. Ғазначилик 
соҳасида қўлланадиган, келиб чиқиши лотинча, итальянча, французча, немисча, 
инглизча ёки русча бўлган дотация, сальдо, баланс, бюджет, смета ва ш.к. 
терминлар бўла олади. Флектив бўлган, рус тилининг агллютинатив ўзбек 
тилига фаол тарихий таъсири луғат таркибида келиб чиқиши турлича бўлган 
синоним терминларнинг пайдо бўлишига олиб келди, масалан: бухгалтер 
(нем.,рус тили орқали) – ҳисобчи, аванс (франц., рус тили орқали) – бўнак, 
ревизия (лот., рус тили орқали) – тафтиш, брокер (ингл. Broker) – воситачи, 
капитал (лот.,рус тили орқали) – сармоя. 
Ғазначиликка оид терминлар тизими ўзбек тилида қуйидагилардан ташкил 
топади: лотин, қадимги грек, роман-герман, рус тилларидан воситачи тил 
(кўпроқ рус тили) орқали ёки тўғридан тўғри ўзлаштирилган терминлар 
(кўпроқ Ўзбекистоннинг мустақил ривожланиш даври учун хос): а) фақат ўзбек 
тилидаги терминлар қўлланади: account – ҳисоб рақами; тўловнома, custom – 
божхона; б) ўзлаштирилган ва асос тили ўзбекча бўлган терминларнинг 
синоними мавжуд: бюджет – маблағ, ҳисобчи – бухгалтер, ҳомий – спонсор; в) 
ўзлашма тушунчанинг таржимасини ифодалашда ўзбек тили бирлиги сифатида 
илгарироқ араб, форс ёки рус тилидан ўзлаштирилган, ўзбек тили луғатида 
унинг график, фонетик ва морфологик хусусиятларига мослашган ҳолда 
мустаҳкамланиб 
улгурган 
терминдан 
фойдаланилади: 
ҳисоб-китоб 
операциялари, молиявий мажбурият, пластик карточкалар; г) Европа 
тилларидан таржима кўпинча сўз бирикмаси, яъни сўзни шарҳлаш ёрдамида 
амалга оширилади (кўп таркибли бирликлар бир таркибли бирликлар сингари 
ўзбек тилида фаол қўлланади): financing – маблағ билан таъминлаш, маблағ 
ажратиш, taxation – солиққа тортиш, deduction – чегириб қолиш. 
Рус тилида ғазначилик терминларини ҳосил қилишда суффикслар 
ёрдамида сўз ясаш устувордир, унинг ёрдамида янги маънони ўз ичига олган 
янги шакл (дериват) юзага келтирилади. Чунончи, ғазначилик соҳасига оид 
терминларни ҳосил қилишда -ист, -ик, -чик, -щик, -ер, -ор, -ир суффикслари 
ушбу соҳада «шахс» билан боғлиқ тушунчалар категориясини ифодалайди. 
Шунингдек, луғатларда молия ва иқтисод соҳасидаги шахсларни 
идентификациясига мувофиқ келувчи «юридик шахс», «жисмоний шахс» каби 
терминлар билан қайд қилинади, масалан: дебитор, банкир, пенсионер, 
налогоплатель (солиқ тўловчи), специалист (мутахассис), финансист 
(молиячи), налоговик (солиқчи), экономист (иқтисодчи), контролер 

---

18 
(назоратчи) каби терминлар ясалади. Рус тилида ички аналогияси қонуни 
таъсирида ўзлаштирилган тушунчалар, уларни ҳосил қиладиган деривацион 
формантлар 
рус 
тилининг 
график-орфографик 
ҳамда 
морфологик 
хусусиятларига мутлақо мослашиб кетади. Ўзлашма терминлар график, 
фонетик мослашувга учрайди; сўз бирикмалари рус тилига қўшма ва қўшма 
таркибли сўзлар сифатида ўтса, ўзлашма қўшма таркибли сўзлар, сўзларни 
қўшиб ёзиш қонуни таъсирида ўзгаради, дефисни бой бериб, сон, келишик 
шакллари билан нисбатланиб, род категорияси бўйича таснифланади: price 
formation – ценообразование (нарх ҳосил қилиш), price current (price-list) – 
прейскурант, duty-free – беспошлинный, (пошлинасиз, бож тўловисиз); 
бюджет – бюджета – бюджеты, бюджетный – бюджетному – 
межбюджетный, бюджетный трансферт – бюджетных трансфертов; -ция 
(-ация, -изация), -ние (-ение), -ирование қўшимчалари ёрдамида ясалган отлар 
фаолият жараёнларини номлашда қўлланади ва феъл ёрдамида сўз ясалиш 
усули ўрнини босади. Жумладан, дарение (ҳадя қилиш), обеспечение 
(таъминлаш), соглашение (договор), авансирование (аванслаш), кредитование 
(кредитлаш). Ғазначилик соҳасига оид тилнинг суффиксал дериватини 
қуйидаги суффиксал-деривация схемаси бўйича ажратиш мумкинлиги 
аниқланди: бир суффиксли схема – бир суффикснинг ўзи ёрдамида ҳосил 
қилинган 
ясама 
сўзлар 
қатори: