Abdullaeva I uzbek adabiyotida fantastika janri
Download 238,62 Kb. Pdf ko'rish
|
ozbek adabiyotida fantastika janri
|
21
II-BOB O‘ZBEK FANTASTIKASI YANGI BOSQICHDA Ma’lumki, ilmiy fantastikaning shakillanishi XX asrning ikkinchi yarmiga-ijtimoiy taraqqiyotidagi ijtimoiy-iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy taraqqiyotning misisiz ravishda rivojlanish davriga to‘g‘ri keladi. «O‘tgan
8
Jahon adabiyotida ilmiy fantastikaning yorqin namunalari Jyul Vern va Gerbert Uellsgacha ham uchraydi. Xususan, Tamazzo Kampanellaning 1623 yilda yaratgan «Quyosh shahri», Frensis Bekonning 1627-yilda yaratgan «YAngi Atlanta», Jonnaton Sviftning «Gulliverning sayohatlari» singari asarlarini e’tirof etish mumkin. Bu asarlarda fan va texnika yutuqlari, ijtimoiy taraqqiyot g‘oyalari tashviq etiladi. Biroq, baliiy adabiyotning bir tarmog‘i sifatida, yangi mustaqil turi sifatida ilmiy fantastika J.Vern va G.Uells ijodida har tomonlama taraqqiy etdi. Bu albatta, boshqa xalqlarning milliy adabiyotlariga katta ta’sir ko‘rsatdi. Bugungi kunda o‘zbek fantastikasiga Mahkam Mahmudov, Tohir Malik, Xojiakbor SHayxov, Murod Xidir, Anvar Qosimov singari yosh ijodkorlar poydevor qo‘yib kelmoqdalar. Ilmiy fantastik janrda yozilgan ilk asar G‘.Jahongirov qalomiga mansub bo‘lib, u 1969 yil «Gulxan» jurnalining 3-sonida nashr etilgan edi.
8 Уэллс Г. Сочинения. Т.14. Москва, 1964, 351-бет 22
1974 yil yozuvchi Tohir Malik o‘zining fantastik hikoyalarini to‘plab «Qora farishta» nomi bilan nashr ettirdi. 1977 yil Toshkentda «Fan va turmush» jurnali qoshida yosh o‘zbek fantas yozuvchilarining kengashi tuzilgan edi. Bu davrda ham o‘zbek fantastik adabiyoti jahon adabiyotidan o‘rganish bosqichida edi. SHu boisdan, u hali jahon fantastik adabiyotida asosiy g‘oyalar va estetik yo‘nalishlarga tayangan holda uning yutuqlarini davom ettirishi hamda rivojlantirishi zarur edi. CHunki o‘sha vaqtdagi adabiyo tanqidchilar Tohir Malikning «Qora farishta» asari Aleksand Belyaevning «Odam-amfibiya», «Professor Douelning boshi» asarlariga juda o‘xshab ketishini ro‘kach qilib, tanqid qilgan edilar. Bu esa endigina yuzaga kelayotgan o‘zbek fantastik adabiyotining tomiriga bolta urushga o‘xshar edi. Har qanday san’atning umumbashariy adabiy mavzulari bo‘lganidek, fantastik adabiyotning ham o‘ziga xos va o‘ziga yarasha umumboshariy abadiy mavzulari bo‘lishi tabiiydir. Hikoya qahramoni, g‘arblik ajnabiy olim Belden, guyo gumanistik qarashlar ostida boshpanasiz bolalarni yig‘ib, ular ustida dahshatli tajriba o‘tqazib, ularning bosh miyasidagi ayrim markazlarni olib, katta odamlarga transpalitatsiya qiladi. U o‘zining «ilmiy» tajribalari bilan bir tomondan, puldor odamlarning umrini uzaytirsa, ikkinchi tomondan, kambag‘allarni «ishlab chiqarish» quroliga» aylantirib, qul qiladi. Belden falsafasiga ko‘ra insoniyat fan bilan shug‘ullanadigan, davlatni boshqaradigan hamda tirik robotlar-ularning iroda, bo‘yrug‘iga bo‘ysunadiganlardan iboratdir. Tohir Malikning bu asari ilm-fanni sovuq, ruhiyatsiz texnokratiyadan ajratishga chaqiradi. Mahkam Mahmudovning «Men-men emas» hikoyasi ham «fizik»lar va «lirik»lar bahsi mavzuiga bag‘ishlangan. Asarda an’anaviy fantastik kolloziya ustun. Nem o‘qiydigan San’at Akademiyasida yangi rasm 23
o‘qituvchisi Xamavining paydo bo‘lishi bilan behisob va rang-barang tabiat boyliklari insoniyatni foydali mehnatdan uzoqlashtiradi, degan g‘oya tarqaladi. Ko‘p yillik ilmiy tadqiqotlar natijasi xam yangi inson ko‘zlarini yaratadi. Bu ko‘zlar tabiatga bir xil «sovuq» qarosh standart nazar qiliga qaratilgan. Nem har bir o‘quvchi ko‘zlarini ana shu «robot» ko‘zlar bilan almashtirishi lozimligini eshitkan vaqtda o‘zini quyarga joy topalmay qoladi va shahar chekkasidagi boqqa qanday kelib qolganini bilmaydi. Birdan dovul ko‘tarilib, yomg‘ir yog‘ib momoqoldiroq gumbirlaydi va Nemni uning olov nayzasi uradi... U xushiga kelganda yonidagi yosh yigitni ko‘radi. Bu uning ikkinchi Meni edi. Hikoyada hissiz inson qoralanadi. To‘g‘ri, Nemning eng yaxshi sifatlari uning ikkinchi tomonida qolsa ham, asar yaxshilik bilan tugaydi. Nem o‘zining asliga qaytadi. Asarda sevgi, yuksak his tuyg‘uli inson ulug‘lanadi. O‘zbek adabiyotida yaratilgan yana qator yozuvchilarning asarlarini tahlilga jalb etishimiz mumkin. Biroq, endi biz faqat Hojiakbor SHayxov asarlaridan ayrimlarini tahlil etishni ma’qul ko‘rdik. CHunki Hojiokbar SHayxov o‘zbek adabiyotida faqat fantast yozuvchi sifatida mashhurdir. Hojiakbor SHayxov ilmiy fantastika rivojini o‘ylab, «Olmos jilosi» deb nomlangan qissalar turkumini yaratdi. Bunday turkum yozishning o‘ziga yarasha mashaqqatlari ma’lum. Binobarin, katta, to‘laqonli qahramon obrazlari zarur. YAna boshqa ko‘p narsalarni bilish, his qilishning muhimligini aytib o‘tirmasa ham bo‘ladi. YOzuvchi o‘z asarida kelajakka nazar tashlar ekan, fan va texnika yutuqlari haqidagina to‘xtalmay, birinchi navbatda, sotsial va psixologik problemalarni ilgari suradi. O‘z faoliyat maydonini koinot miqyosida gengaytirgan kelajak kishisi o‘zgaradimi? Gipotetik real istiqbolda qanday qiyinchaliklarga duch keladi? H.SHayxovning «Alanga» qissasi shu nuqtai nazardan e’tiborga sazovor. Qissada voqealar olis Verga sayyorasida kechadi. 24
Bu erda odamlar foydali qazilmalar kovlab olish bilan mashg‘ul. Konlarning birida qaltis vaziyat paydo bo‘ladi: odamlar insoniy muloqotdan qochishadi, noma’lum tabiatli «mastlik» holatlariga tushishadi va hokazo. Vergaga bularning sababini aniqlagani yosh fazogir Olmos Azizov yo‘l oladi. Qissa o‘ziga xos detektiv janrda yozilgan, lekin bu an’anaviy detektiv emas. Olmos Azizov uzoq va mashaqqatli izlanishlardan so‘ng inson ojizligini yuzaga keltirgan sababning tagiga etadi.. Adib favqulodda holatlar tasviri zaminida odamning yangi, g‘ayrioddiy sharoitdagi xulq-atvori muommosini ko‘taradi. Kelajakda ochiladigan ilmiy kashfiyotlar har bir odamga olis fazoga sayohat qilish imkonini beradi. Fazogirlarni uzoq yillar tayyorlash, insonning jismoniy va psixik salomatligiga talabchanlik va qat’iy tekshiruvlar bekor qilinadi. Ammo, kosmos hamisha o‘z tilsimlariga egaki, ularning inson organizmiga ta’sirini avvaldan aytib bo‘lmaydi. Insoniyat qanchalik mukammallik va kamolot sari intilmasin, uning saflarida baribir irodasi kuchli odamlar bilan birga ruhan ojizlar ham mavjud bo‘lib qolaveradi. Boshqa sayyoralardagi sharoit esa, ayrim odamlarda allaqachon yo‘qolib ketgan salbiy instinkt va odatlarni qayta uyg‘otishi mumkin. Bu xildagi tasodifiy holatlarga qarshi inson qanday kurashishi kerak? Qissa markaziga qo‘yilgan konfliktning hozirgi real voqeligimizga ham, shubhasiz, aloqasi bor: Erdagi odamzot hayoti avloddan-avlodga yaxshilanib borayotir, texnika insonni og‘ir ishlardan ozod qilyapti, fan hayotimizga tobora chuqurroq tarmoq yozib, meditsina umrimizni uzaytiryapti, dori-darmonlar esa mushkul dardlardan xalos etyapti.. Lekin bu jarayonning aks tamoni ham yo‘q emas. Hayotda uchraydigan har qanday qiyinchiliklarga inson organizmi ilgari ko‘p darajada moslashgan bo‘lsa, endi ana shu qiyinchiliklarga qarshilik qobiliyati susayib boryapti. Mazkur problemaning shu kunlarimiz uchun ham xarakterli ekani har holda isbottalab gap emas. H.SHayxovning «Alanga» qissasining dolzarbligi ham, bizningcha, mana shunda. 25
Biz ishimizda «Olmos jilosi»ga kirgan barcha qissalarni batafsil tahlil qilib bermoqchi emasman. Bunday qilish o‘quvchilarni asarning o‘tkir syujeti, qiziq taqdirli qahramonlari bilan yakkama-yakka uchrashish baxtidan mahrum etishday bir gap. «Olmos jilosi» kitobida ilmiy farazlar, notanish sayyoralar, jumboqlar tasviri istagancha toriladi. Lekin adib ana shu tasvirlar ichida qo‘milib qolmaydi. YOzuvchini birinchi navbatda qahramonlarning ruhiy-axloqiy olami, ularning hayoti bilan bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy muammolar qiziqtiradi. SHu ma’noda fazogir Olmos Azizovning insoniy istiroblari, ezgulik yo‘lida olib borgan intilishlari va kurashlari o‘quvchini loqayd qoldirmaydi. Verga sayyorasida nur tarqatuvchi maxluqotlar yashashi, Reyadagi «qora-qurtlar» - qora toshlarda ongli hayot izlarining bor yoki yo‘qligi masalasi va nihoyat, «qora tuynuk» muammosi - bularning barchasi ishchini ham, talabani ham, tadbirkorni ham, olimni ham bab-baravar qiziqtiradi. Adib nima haqda hikoya qilmasin, Verga, Reya planetalarining paydo bo‘lishi haqidami yoki ularning o‘ziga xos xususiyatlarini, qora ilonlar, qora toshlar haqidami, yangi-yangi ilmiy gipotezalar o‘rtaga tashlanadi. Lekin bu tasvirlarning barchasi qahramonlar ongi, tushunchasi, ularning ruhiy-ma’naiy olami orqali o‘tadi. Umuman, ilmiy-fantastik adabiyotda eng qiyin nuqtalardan biri tahlil bilan ruhiy tahlilning o‘zaro dialektik birlikda tasvir qilinishi masalasidir. Hojiakbar SHayxovning «Olmos jilosi» deb nomlangan ilmiy-fantastik qissalar turkumida ana shu uyg‘unlik yaqqol ko‘zga tashlanib turadi. Asarda munozarabop o‘rinlar ham yo‘q emas. Lekin asosiy gap shundaki, adib bu kitobi bilan inson hamisha inson, u hech qachon davr, jamiyat oldidagi yuksak grajdanlik burchini unutmasligi kerak, degan g‘oyani badiiy ifoda qilib bera olgan.
26
Ma’lumki, Islom dini o‘zbek xalqi ma’naviy birligining asoslaridan. Biroq islom dingina emas, madaniyat, ma’naviyat va hayot tarzining uzviy qismi ham. Uning mag‘zida taraqqiyot imkonitlari, ijodiy quvvat va mutassil harakatning katta kuchi yashirin. Islom qadriyatlari - o‘lmas qadriyatlar. Islomda abadiy g‘oyalar barqarorligining bir siri shundaki, bu din asrlar mobaynida umuminsoniy qadriyatlarni o‘zida mujassamlashtira- mujassamlashtira ravnaq topib kelyapti. Bundan tashqari Qur’oni Karimning o‘zi olamiy fikr va umuminsoniylikni, individuallik va umumiylikni aks ettiradi. Insonning ichki dunyosi - qalbi va ruhiga taalluqdir. Har ikki jabha ong va tafakkur ko‘priklari bilan tutashgan. Tarixda ularning munosabati turli shakllarda namoyon bo‘lgan. Qadimgi YUnonistonda Sukrot, Aflotun, Arastu uchun fan va din deyarli ayni bir soha - falsafadan iborat bo‘lib, u «fizika» va «matematika» qismlariga bo‘lingan. Keyinroq matematika, astronomiya va tibbiyot rivojlana boshlaganda ham fan va din o‘rtasida uyg‘unlik saqlangan. Xuddi shunday munosabat Konfutsiy, Farobiy, ibn Sino va boshqa sharq mutafakkirlari faoliyatida ham kuzatiladi. Alisher Navoiy hayotida esa din, fan va adabiyot hamda siyosat yaxlit tizim hosil qilgan. Inson ongli mavjudot sifatida o‘z milliy va madaniy hayotiga oid muammolarnigina emas, ruhiyatidan kelib chiqadigan masalalarni ham chetlab o‘tmaydi. Ular orasida fan javob bera olmayotgan savollar oz emas. 70 yil davomida SHo‘ro tizimi islomni ta’qib qilib keldi. Istiqlol dinga erk bergach, dindorlar orasida arboblikka moyillik, siyosatga aralashuv, hokimiyatga intilish, dinning tashqi ramzii belgilariga e’tiborni kuchaytirgan holda uning tub mohiyati, qalbini poklashni unutish kabi g‘alati hodisalarning shohidi bo‘ldik. Bu hodisalarning cho‘qqisi yurtimizga mutlaqo begona oqim - vahhobiylikning kirib kelishi edi. Millat taqdiri uchun qaltis, hol qiluvchi davr bo‘lgan 90 yillar boshida ommani bir tug‘ ostida jiplashtirish, el-yurt 27
tinchligi, farovon hayoti yo‘lida zahmat chekayotganlarga madadkor bo‘lish o‘rniga «musulmonchilikni VII asrga qaytarish», asl islomiy davlat tuzib, «haqiqiy iymonli zot»larni tarbiyalash kabi bema’ni, islomning tub mohiyatiga zid g‘oyalarni ko‘tarib, xalqni mahdudlik sari undadilar, mutaassiblikka berdilar. Holbuki, jamiyat uchun din zaruriy extiyoj axlokiy tarbiya - dinning birinchi galdagi vazifasi. Ajdodlarimiz yoshlarni halol va pok qilib tarbiyalash tizimini yaratganlar. Bu tizim asosan pandu nasihatdan iborat bo‘lgan, din - ezgulik, din - nasihat. Asrlar davomida ajdodlarimiz Qur’oni Karim va hadisalar asosida to‘g‘rilik, oliyjanoblik, mardlik kabi insoniy fazilatlarni tarbiyalovchi kodeksni ishlab chiqqanlar. Bugun u butun dunyoda «go‘zal islom axloqi» degan nom bilan e’tibor topmoqda. Kodeksning har bir moddasi zamirida xalqimizning ming yillik hikmati bor. Biz bu axloq normalarini xalq maqollarida ham, «Temur tuzuk»larida ham, hatto ertaklarda ham ko‘ramiz. Navoiy asarlari boshdan-oyoq xuddi shu g‘oya bilan sug‘orilgan. Jadid ma’rifatparvarlarining orzu-armonlari shunday axloqli erkin jamiyat edi. Kodeksning asosiy qismi umuminsoniy qadriyatlar toifasiga kirishish ham ta’kidlash joiz. Din hoh oila, hoh maktab yoxud jamiyatda bo‘lgan, axloqiy tarbiya uchun mas’ul, hatto, axloq dinning bosh va yagona vazifasi desak xato qilmaymiz. Zotan, axloq yo‘q joyda din yo‘q. Xullas, fan davlatning iqtisodiy-ijtimoiy quvvatini ta’minlovchi omil bo‘lsa, din jamiyatning axloqiy va ruhiy qudratini ta’minlaydi. SHu jihatdan ular bir-birini to‘ldiruvchi ijtimoiy ongning ajralmas qismlaridir. Hojiakbar Islom SHayxning «Tutash olamlar» fantastik romanida xam huddi shu masalalar qalamga olinadi. Bu asarda umuminsoniy qadriyatlar, inson va foniy dunyo, inson va boqiy dunyo, inson va koinot, din va tarix, din 28
va bugungi kun, din va kelajak, din va fan haqidagi go‘zal mushohadalar talqin qilinadi. Kitobxonlar ommasiga o‘zining hikoyalari, qissalari, romanlari bilan kupdan beri tanilib qolgan Xojiakbar SHayxni ilmiy-fantastik adabiyotning qaldirg‘ochlaridan biri deb atasa bo‘ladi. Bu gapni eshitgan odam taajjub qilishi mumkin: -Nega endi? Nahotki, fantastika Xojiakbar SHayxovdan boshlansa? O‘zbek adabiyotida undan avval fantastika bo‘lmaganmi? Yo‘q, albatta. Fantastika X.SHayxov dunyoga kelmasdan burun xam bor edi. «Fantastika» deganini bir so‘z bilan «xayolot» deb xam atash mumkin. Xayolot esa inson tafakkurining mangu hamrohi. Adabiyot, qolaversa, ijod fantastika bilan, xayolot bilan birga tug‘iladi va u bilan qadam baqadam, hamnafas taraqqiy etadi. Bundan necha un ming yillar avval yaratilgan, ibtidoiy ajdodlarimiz g‘orlarining devorlariga qing‘ir-qiyshiq qilib chizib ketgan rasmlarda ham fantastika bor, xalq og‘zaki ijodi-chi? O‘zi uchar gilamlar, qanotli otlar, uch boshli ajdarlar va yana allanima-balolar... Bular xam fantastikaning ijod bilan uzviy birgalikda qadam tashlashini ko‘rsatadi. SHunisi xam borki, bu hodisa faqat o‘zbeklargagina xos emas. Mashhur xind eposlari «Maxabxarata», «Ramayana», «SHuka saptati», «Kamila va Dimna», arab ertaklari «Ming bir kecha» va boshqa xalqlarning afsona va rivoyatlari. YOzma adabiyotda xam shundoq Firdavsiyning o‘lmas «SHohnomasi»da fantastika qanchalik kuchli bo‘lsa, Alisher Navoiy dostonlarida ham shunchalik keng o‘rin tutadi. Evropa adabiyotidagi Galliverning Myunxgauzenlar, Faustlar va boshqa yuzlab obrazlar, buyuk Gogolning ijodi, rus folklori fantastikaning juda qadimiy va barqaror hodisa ekanini yaqqol isbot qilib turibdi. Xullas, adabiyot fantastikasiz bir qadam ham oldinga siljiy olmaydi. Xo‘p, shundoq ekan, nega endi XX asrning ikkinchi yarmida ijod qilgan bir yozuvchini o‘zbek ilmiy fantastikasini boshlab bergan qaldirg‘ochlardan biri deb atamaslik kerak? Buning boisi 29
shundaki, avvallari fantastika ijodning bir unsuri sifatida kuringan muayyan davrda esa u ijodning tulaqonli, mustaqil bir bo‘lagi, o‘z mavzu doirasiga, o‘z poetikasiga ega bo‘lgan alohida janr sifatida shekllana boshladi. Bujarayon, ayniqsa, XX asrda kuchayib ketdi. Negaki, bu asrga kelib, ilm-fanning jamiyat hayotidagi o‘rni beqiyos kuchayib ketdi. Fanning xamma sohalarida aql bovar qilmas olamshumul kashfiyotlar yuzaga keldi. Ular jamiyat hayotiga juda katta ta’sir ko‘rsatdi, odamlarning turmush tarzini o‘zgartiribgina qolmay, tafakkurini ham yangi solib yubordi. Ilmiy kashfiyotlar mislsiz qulayliklar tug‘dirishi bilan birga tahlikali xaft-xatarlar ham olib keldi. Natijada insoniyat yangi-yangi chigal muammolarga ro‘para kela boshladi. Ularni hal qila olmay boshi berk kuchalarga kirib qola boshladi. Bularning bari jamiyatda ilmga, uning kashfiyotlarga qiziqishni kuchaytirdi. Odamlar faqat bugungi kunga emas, ertagi kunga xam, o‘z takdirlariga xam tez-tez nazar tashlay boshladilar. Bularning bari butun jaxon miqyosida ilmiy fantastikaga mislsiz qiziqishni vujadga keltirdi. SHu tarika XX asr o‘rtalariga kelib butun dunyoda fantastik adabiyot gurillab avj ola boshladi. SHunisi kishini mamnun qiladiki, o‘zbek adabiyoti ham va bu jarayondan chetda qolgani yo‘q. Biroz kechikib bo‘lsa xam, ya’ni 60- yillarning oxiri va 70-yillarning boshlaridan ilmiy-fantastik janr o‘zbek adabiyotida xam o‘z qonuniyatlariga, o‘z spetsifikasiga ega bo‘lgan mutlaqo mustaqil janr sifatida shakllana boshladi. Bugungi nasrimizdagi yangi jarayonlar, ma’naviy, shakliy-uslubiy izlanishlar ko‘proq roman janrida namayon bo‘layotir. Ayniqsa, so‘z san’atining o‘zak masalasi-insonni anglash, inson tabiatining, qalbining tushunish-tushuntirish qiyin bo‘lgan sir-sinoatlarini taftish etish, eng muhim, bu borada odatdagi andozalardan qochib, yangi yo‘llari axtarish etakchi tamoyiliga aylanib borayotir.
30
1996 yili jurnallarda yoki to‘la kitob holida chiqqan SHukur Xolmirzaning “Dinozavr”, Abbos Saidning “Besh kunlik dunyo” SHoyim Bo‘taevning “Qurg‘onlangan oy”, Oman muxtorning “Ffu”, “Ayollar mamlakati va saltanati”, Erkin Samandarning “Tangri qudug‘i” asarlari har biri jiddiy bahs munozaralar, ilmiy mushohoda, tahillar uchun materiallar bera oladi. “Dinozavr” romani mavzu-materiali, mazmunin darijasi jihatidan zamonaviy asar unda shu kunning nafasi ufurib turibdi, mamlakatdagi, jarayonida odamlar hayoti, tabiati ruhiyati, taqdirida, o‘zaro munosabatlarida yuz berayotgan o‘zgarish, evrimishlar qalamiga olinadi, odamlarning shu kungi kayfiyati bamisoli ko‘zuga solib ko‘rsatiladi. Dadil aytish mumkinki, hozirgi tub burilish asnosidagi odamlar ruhiyatidagi evrilishlar, ularning kayfiyati o‘zbek adabiyotida ilk bor “Dinozavr” orqali roman ko‘zgusida o‘z aksini topdi. “Dinozavr” muallifi dolzarb mavzuni qalamga olgan ekan, bu bilan o‘tmishda bo‘lganidek hozirgi ijtimoiy jarayonlarda shunchasi munosabat bildirish, nimanidir tasdiqlash, ulug‘lash yoki nimanidir rad etish, qoralashni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan emas, balki so‘z san’atining asl tabiati, maqsadi, vazifasidan kelib chiqqan holda, inson jumbog‘i, aniqrog‘i, inson tabiati, ruhiyatining tufa jilvalari yangi qirralari, nag‘malari, sir-sinoati bilan qiziqadi. Bugun kechagiday asarda gaplarni aytish, jiddiy ijtimoiy-axloqiy mummaolarni ko‘tarish bilangina e’tibor qozonish qiyin, inson qalbi, tabiati haqidagi haqiqatning yangi jihatlarini kashf etish yo‘li bilangina hozirgi ma’rifatli, didli kitobxon ko‘ngliga yo‘l topish mumkin. “Dinozavr” romani ayni shu jihati bilan sizu bizning e’tiborimizni tortadi, bizni asar voqealarining, personajlar davrasining ishtirokchisiga, suhbatdoshga aylantiradi. Biroq, asardagi eng katta jumboq-bosh qahramon Mahkam obrazdir. Mahkam ham pok, soddadil, samimiy inson sifatida, ham iste’dodli 31
adib, mohir taraqqiyparvar kinorejissyor sifatida tub burilishi, o‘zgarishlar jarayonida yangi sharoitga moslasholmay qiynaladi. Mohiyat e’tibori bilan bu odam mustabid tuzim jabrdiydalari toifasiga mansub otasi, tog‘asi yaqin odamlari el-yurt qayg‘usi bilan yashagan ziyoli odamlar bo‘lgan otasi qatog‘onga uchragan. Istiqlol tufayli ajdodlari, o‘z ko‘nglidagi orzu-niyatlar ushala boshladi. SHunday bo‘la turib nega endi bu odam yangi sharoitga darhol moslasha olmaydi. Gap hayotning murakkabligi, asarni asar, obrazni obraz qiladigan badiiy jumboq ana shunda. YAngi ijtimoiy munosabatlarning qaror topishi osonlikcha kechmaydi. “Bozor
iqtisodiga o‘tish”
davrida yuzaga
chiqayotgan murakkab munosabatlarni Mahkam tipidagi ijodkor odam darhol hazm qilishi qiyin. Hayot tarzining o‘zgarishi bilan ijodga munosabat, badiiy ijod, san’at mezonlari ham tubdan o‘zgardi. Avvallari har qancha ilg‘or pozitsiyada turgan bo‘lmasin, bugun ijodkor odam kechasi mezonlar bilan ish ko‘rish mumkin emas. Mahkam siymosida biz mana shularni his etayotgan, yangilash mashaqqatini boshdan kechirayotgan ijodkor shaxsi dramasi, balki fojeasini ko‘ramiz. SHu tariqa Mahkam o‘tish davrii ziddiyatlarini ham sodda, samimiy chin inson, ham vijdonli, iste’dodli san’atkor sifatida namoyon ekanligi bilan jozibadir. “Dinozavr” tajribasi shundan dalolat beradiki, quruq madhiyalardan ko‘ra yangi davr odamlari ruhiyatidagi jarayonlarni haqqoniy ko‘rsatuvchi bu tur asarlar istiqlol uchun ko‘proq naf keltiradi. Izchil realizm yo‘lidan borib, personajlar ruhiyatini, turmush ikr-chikirlarini tafsilotlari bilan ko‘rsatish jihatidan Abbos Saidning “Besh kunlik dunyo” romani, bir chekkasi, “Dinozavr”ga o‘xshab ketdi. Ayni paytda bu asarda hozirgi zamon jahon yangi romanchiligi tajribalari usunuslariham ko‘zga tashlanadi. Asar ayni paytda bu asarda hozirgi zamon jahon yangi romanchiligi tajribalari romani 32
jurnalist Anvar ayni o‘sha asarlar ruhida tarbiyalangan yangicha badiiy tafakkurga moyil shaxs qahramon ruhiyati va xatti-harakatlari ifodasida muallif g‘arb adabiyotida urf bo‘lgan bir usulni qo‘llaydi. Anvar har bir vaziyatda ichida o‘zgacha o‘ylaydi, mushohada yuritadi, ammo vaziyatga qarab goho o‘zgacha so‘zlaydi, o‘zgacha xatti-harakat qiladi nega shunday qilayotganini o‘zigacha gapirgani, vijdoniga xilof ishlar qilib qo‘ygani uchun ruhan eziladi, o‘zini kechirmaydi. SHu tariqa muallif qahramonni bizga uch xil muhitda - ishida, oilada, ko‘cha-ko‘yda tanish va notanish odamlar bilan munosabatda, ichki va tashqi ziddiyatlar og‘ushida ko‘rsatadi. YOzuvchi asarni haqiqatgo‘ylari orasidagi ziddiyatlar intihosidan, qahramonni ishidan ketishidan boshlaydi, qalamga olinaverib siyqasi chiqqan ko‘pchilikni qiziqtirmaydigan “ishdagi ziddiyatlar”ning batafsil tasviridan voz kechib, butun e’tiborni ko‘cha-ko‘ydagi tasodifiy uchrashuvlar, muloqotlar va oiladagi muammo-mojarolarga qaratadi. SHunisi qiziqki, Anvar ishda to‘qnash kelgan qallob muharrir SHarif YUsupov ham, uning Pirriev singari gumashtalari ham xarakter - obraz sifatida bizni o‘ziga unga tortmaydi, aniqrog‘i jiddiy yangilik bermaydi. Qahramon ko‘cha-ko‘yda duch kelgan Hakim Mansur, Mahmud Po‘lat, Akbar muallim, Alfiya, To‘lqin, Tursunzoda Osiyo, Mahmud Daryo, Farida opa - bularning har biri ajib xarakteri, murakkab, chalkash qismati bilan o‘ziga xos badiiy jumboq sifatida sizu bizda katta qiziqish uyg‘otadi. Bular bilan tanishuv, muloqot qahramon uchun hayot maktabi, iborat, saboq, savob va gunoh darsi, ham quvonch, ham ayanch, ham o‘y-mushohadalar manbaiga aylanadi. Uning alomat ma’rifatli talaba qiz Osiyo bilan uchrashuvlari hayotidagi eng totli onlardir. Yigitlik umri davomida eng tuban ketishi Alfiya bilan o‘tkazgan kechasidir. Akbar muallimning chigal sevgi sarguzashti, To‘lqin Tursunzoda bilan Mahmud Daryoning ters tabiati, mushkul qimmati, devonavash, faqiru haqir va ayni paytda mard, tanti, olijanob havaskar yozuvchi Mahmud Mansur bilan 33
bog‘liq voqealar - bularning har biri o‘zicha mustaqil qissa. Romanda keng o‘rin tutgan, bir qarashda “arzimas” ikr-chikirlaridek tuyulgan oilaviy, maishiy hayot sferasi ikki jihatdan e’tiborga molik XX asr Toshkent ahlining maishiy
hayoti, etnografik manzarasi Mirmuhsin, O‘.Hoshimov, O‘.Umarbekov asarlarida, P.Qodirovning “Olmos kamar” romanida aks etgan Abbos Said shu an’anani davom ettirib “Besh kunlik dunyo”da “sof” toshkentliklarning an’anaviy turmush tarzini, aniqrog‘i 79-80 yillardagi ko‘rinish, bor holiga mahorat bilan gavdalantiradi, bu turmushning ziddiyatlarini, musbat va manfiy jihatlarini ichdan yoratadi. Bu kitobxon uchun g‘oyat qiziqarli. Dunyoda hech bir xalq bola-chaqa, oilaviy-turmush muammolariga bandligi borasida biz bolajon o‘zbeklar bilan tenglama olmasa kerak. Ehtimol, biz o‘zbeklarning ulug‘ligi ham, ojizligi ham shundadir. Romanning ayni shu sohaga bag‘ishlangan sahifalarini o‘qiyotib xayolga tolasan kishi:unda qalamga olingan turmush girdobidagi personajlarku oddiy odamlar, hayotda ko‘pincha tarix g‘ildiragini boshqa o‘zanlarga solib yuborgan ulug‘ zotlar, katta aql-zakovat egalari ham kundalik oilaviy maishiy hayot chigalliklari, turmush tashvishlari jumboqlariga najot topolmay ojizu notavon qolganlar. Ana shunday fazilatlariga ega romanni o‘qib tugatgach, negadir qalbingizda kutilgan katta o‘zgarish, balki g‘alayon, inqilob ro‘y bermaydi. «O‘tgan kunlar»ni o‘qib tugatganda qalbingizda bo‘ron qo‘zg‘oladi-ku, qarashlaringiz o‘zgarib ketadi-ku, axir! «Besh kunlik dunyo»da ham buning uchun imkoniyat bor edi. Afsuski, romanda turli shoxobchalar-ishdagi ko‘ngilsizlik, ko‘cha-ko‘ydagi tanish va notanish kimsalar bilan muloqot va nihayat, oilaviy-maishiy hayot jumboqlari bilan bog‘liq yo‘nalishlar qahramon qismati, ongida bir nuqtaga yig‘ilib, qudratli bir ma’naviy-badiiy omilga aylanmay qolganday tuyuladi. Qarang, qisqa muddat ichida shuncha
34
savdolarni boshdan kechirgan, necha g‘aroyib, chalkash taqdir egalari boshiga tushgan savdolar bilan yaqindan tanishgan, fojiy voqyoa-hodisalarga guvoh bo‘lgan ijodkor yigit hayotida, ongi-qarashida kutilgan jiddiyroq, o‘zgarish ro‘y bermaydi. Boshqacha qilib aytganda, xuddi shu kezlarda o‘zbek adabiyotida ilmiy-fantastik janrning bahori boshlagan edi. Bu bahorni etaklab kelgan qaldirg‘ochlardan biri Hojiakbar SHayxov edi. 1972 yilda yosh yozuvchining «7 ser» degan kitobi bosilib chiqdi. Bu kitobning nomi nechukdir badiiy asar nomiga o‘xshamas edi, ko‘proq mexanika yoxud matematikaga mansub kitob nomidek edi. Biroq uning o‘ta «ilmiy» nomidan cho‘chimay qo‘lga olib varaqlaganlar kitobdan hikoyalar o‘rin olganini ko‘rib hayron bo‘lishdi. Hikoyalarni o‘qiganlar esa ularning o‘zbek adabiyotida butunlay yangi hodisa ekanligiga ilm muammolari haqida badiiy shaklda mulohaza yurituvchi, ularni badiiy vositalar orqali gavdalantirishga urinuvchi asarlar ekaniga ishonch hosil qilishdi. Oradan ko‘p o‘tmay muallifning «Ajib yulduzlar» degan yangi kitobi bosmadan chiqdi. Bu kitob ham fantastik hikoyalar va ilmiy-badiiy ocherklardan tarkib torgan bo‘lib, yosh adibning ilmiy fantastikaga qiziqishni o‘tkinchi havas emas, balki butun umrga ketadigan astoydil mayl ekanidan guvohlik beradi. SHuningdek, kitobga kirgan asarlar Hojiakbar SHayxovning qalami asardan asarga o‘tkirlashib borayotganini, yozuvchi o‘z ustida astoydil ishlab jahon fantastikasining nodir tajribasini o‘zlashtirib borayotganini ko‘rsatadi. SHundan keyin Hojiakbar SHayxovning o‘z kitobxonlari paydo bo‘la boshladi. YOsh yozuvchining asarlari matbuotda tez-tez ko‘rina boshladi. Har xil nufuzli to‘plamlarda, almanaxlarda, majmualarga bosila boshladi. SHunday qilib, Hojiakbar SHayxov fantast yozuvchilar armiyasining oldingi saflaridan o‘rin ola boshladi. Uning «Ajib yulduzlar», «Ettinchi operatsiya», «Rene jumbog‘i», «G‘aroyib ko‘lanka», «Ajdodlar xotirasi», «Olma shu’lasi», 35
«Telba dunyo» kabi asarlar fantastik adabiyot sohasida sezilarli xodisa bo‘ldi. Uning ayrim hikoyalari, qissalari Parijda, CHexoslovakiyada, Bulgoriyada, Olmoniya va boshqa mamlakatlarda turli to‘plamlarda nashr etilgan. Xo‘sh, Hojiakbar SHayxov asarlarining o‘ziga xosligi nimada? U fantast yozuvchi sifatida nimalarga e’tibor beradi, qanday muhim gaplarni ko‘tarib chiqadi? Bu savollarga biron darajada qoniqarli javob berish uchun uning butun ijodini tahlil qilish kerak. Afsuski, bu muxtasar ishimizda biz bu imkonga ega emasmiz. SHuning uchun bu savolga juda ixcham shaklda javob beramiz: albatta, Hojiakbar SHayxov asarlarida hozirgi fantastik adabiyotining xamma zarur belgilari mavjud, ya’ni ulardagi voqealar erdagina emas, butun koinotda, qo‘shni galaktikalarda sodir bo‘ladi. Xojiakbar SHayxovning qahramonlari turfa-tuman robotlar, o‘zga sayiyoraliklar, odamlarga o‘xshagan yoxud o‘xshamagan maxluqotlar. Biroq, voqealar silsilasi qanchalik g‘ayritabiiy bo‘lmasin, qahramonlar qanchalik g‘aroyib bo‘lmasin ular oxir oqibatida qay bir tomonlari bilan erdagi odamlarning bugungi hayotiga, bugungi tashvishlarga bog‘lanib ketadi. Adib bir-biridan qiziq, maroqli sarguzashtlar to‘qib kitobxon xayolini band qilish emas, balki insonning mangu muammolarini o‘rtaga tashlab, inson vijdoniga murojaat qilib, uni g‘aflatdan uyg‘otish va barkamolroq qilishni o‘ylaydi. SHuning uchun Hojiakbar SHayxov asarlarining zamirida inson hayotining ma’nosi, inson iymoni, e’tiqodi, halollik, poklik masalalari yotadi. Adib ilmiy-fantas shakllarda ezgulik va yovuzlik, to‘g‘rilik va xudbinlik o‘rtasidagi kurashni ko‘rsatadi. Xuddi shu jihatlari bilan Xojiakbar SHayxov asarlari adabiyotiga, san’at hodisasiga aylanadi va kitobxonlar qalbini zabt etadi.
«Tutash olamlar» Xojiakbar SHayxovning katta epik ko‘lamli asari. Bu asar bugungi adabiyotimiz uchun yangilik. Uning yangiligi shundaki, bu asar o‘zbek nasridagi birinchi mistik-fantastik roman. To‘g‘rirog‘i, adibning o‘zi
36
bu asarini «mistik-fantastik roman» deb nomlagan. Roman eng munozarali va eng qiziqarli muammolardan biriga bag‘ishlangan. Insonning tabiati hayoti qanaqa - inson vafot etishi bilan uning hayoti tugaydimi yohud u boshqa shakllarda, boshqa tarzda qayta tug‘ilib, yashashda davom etadimi? Inson jismi bilan ruhiyati o‘rtasida qanday munosabatlar bor? Umuman, moddiy dunyo bilan ruhiyat dunyosi o‘rtasidagi aloqalar qanaqa? Arvohlar, iblis va uning malaylari, turli-tuman ajinalar bor narsami yo faqat mevasimi? Ehtimol, moddiyunchilik suyak-suyaklariga singib ketgan ba’zi birovlarga bunday savollar juda jo‘n va hatto noo‘rin ko‘rinishi mumkin. Lekin jahaon adabiyotida bunday muammolar ko‘p asrlardan beri diqqatni jalb qilib kelgan. Hatto, Dante yoki Gyotega o‘xshash daho san’atkorlar ham bu masala atrofida umr buyi bosh qotirganlar. Sobiq sovet adabiyotida esa bu masalalar haqida yozish qat’iyan ta’qiqlangan edi. Mana, mustaqillik sharofati bilan bunday cheklashlar bekor bo‘ldi va birinchi shunday roman qo‘limizga etib keldi. Ushbu yangi romanda qalamga olingan voqealar silsilasiga biz umrguzaronlik qilayotgan ona zaminimizdagina emas, balki o‘zga o‘lchamlardagi ruhiy, ya’ni g‘aib olamida ham kechadi. Noyob xislatlarni o‘z ajdodlaridan meros qilib olgan uch opa-singil timsolida ezgulikni xam, yovuzlikka xam mas’ullik va javobgarlik hissi asarning mazmun moxiyatini belgilaidi. Romanda komil inson uchun iymon bilan bog‘liq iloxiy burch - oliy amal tutash olamlar miqyosida olib qaraladi. Zotan, bu vijdonii majburiyat ayni paytda barhayot insonlaru mangu ruhlarga xam bab-baravar daxldor. Ha, koinotdagi uyg‘unlikning barqarorligini va tutash olamlarning bir butunligini ta’minlash uchun xuddi shu amal suv bilan havoday zarur. Asarning bosh qahramoni uch opa-singil Nazira, Nargiza, Nafisalardir. Ular o‘ta ajoyib qobiliyatga ega - kelajakka nazar tashlay oladilar, ularga ruhiyat dunyosining eng zo‘r kuchlari homiylik qiladi. Romanda real odamlar 37
bilan birga G‘avzul A’zam, hazrat SHayxon Tohur kabi aziz avliyolar, Iblis va uning xizmatkorlari, turli-tuman olijanob va pok odamlar bilan birga o‘g‘ri, muttaham odamlar, bugungi mafiya kuchlari ham bor. Asarni o‘qish davomida «hayot» deb atalmish ulug‘ ne’matning bitmas-tugamas bir ummon ekanligi, uning siru asrorlari hadsiz, jumboqlari mo‘l ekaniga, tagiga etib bo‘lmasligiga va ayni shu xislati bilan hayot inson uchun g‘oyat qadrlar va aziz ekaniga amin bulamiz. Biz butun umrimizni bebaho deb atalmish moddiy dunyoda yashab o‘tamiz, ammo bu dunyo bilan yonma-yon, unga tutashib ketgan boshqa bir dunyo-boqii dunyo, ruhiyat dunyosi yo‘q ekanligiga kim kafil bo‘la oladi? Ushbu roman ana shular haqida o‘ylashga majbur etadi. Haqiqatan ham, bu dunyo-sirli dunyo. Romanga shayx Fariddin Attorning kuydagi hikmatli so‘zlari bosh so‘z qilib olingan: «Inson nur va zulumot barzahi-chegarasidur, shul sabab ani tong yog‘dusiga mengzayurlar. Inson zoti moddiyundin, moddii talablari va sifatlaridin ayru tushmay turib, Mutlaq Ruhga etishmog‘i mumkin emas. Ruh ila vujud, ko‘ngil va aql orasida mangu kurash boradir. Ruh bu kurashda moddiylikmi, jismni o‘ziga buysundirib, ilohiy ma’rifatni tanish, haq asroriga koshif bo‘lmoq uchun xizmat qildira olsa, ul buyuklik martabasini egallagon hamda poklik taxtida o‘tirgan Adolat va Hikmat shoxi-komil inson ruxiga aylanadir». Darhaqiqat, roman aynan shu masalalarga bag‘ishlangan. Hayotiy tajribasi boy, bilimzahiralari keng, qalami o‘tkir yozuvchiga san’at sirlarini puxta o‘zlashtirgani qul keladi. Asar bilan dastlab tanishar ekansiz, o‘zingizni bir sirli-sehrli dunyoga kirib borayotgandai his qilasiz. Rutubatli qish kunlarining birida ikki yashar qizaloq qulaydi-yu muz ostiga tushib ketadi. Tangri taoloning farmoni bilan 38
mo‘‘jiza yuz berib oppoq kiyingan bir musafid qizchani qutqarib qoladi. SHu voqeadan keyin qizaloq birdan tilga kirib biyron-biyron so‘zlaydigan, kishining aqli bovar qilmaydigan g‘alati qiliqlar qiladigan bo‘lib qoladi. Xullas, bu g‘ayritabiiy karomat sohibasi bo‘lish nasib etgan qizcha asarimiz qahramonlaridan biri Nazira edi... Voqealar goh mana shu biz yashayotgan moddiy dunyoda, goh uzoq o‘tmish odam Ota, momo Havolar yaratilgan, yashagan paytlardan afsona yo‘sinida, goho esa koinotda, arshi a’loda davom etadi. Va muallif bizni kichkina bir ko‘z ilg‘amas tuynukdan beadad va hayratomuz mo‘‘jizalar dunyosiga boshlaydi. Kitobxon asarni o‘qir ekan, dili larzaga keladi, kim ekanligi haqida zalvorli o‘yga cho‘madi. O‘tmish va bugun, kelajak borasida bepoyon tafakkur ummoniga sho‘ng‘iydi. CHindan ham tasavvur cheksiz, inson ko‘ngli esa bir dengiz. Uning bag‘rida ne-ne sir-sinoatlar, inju javohirlar yashirinib yotibdi, ilmlar jumboqlar... Senda shunday imkoniyat bo‘lsa-yu, dengiz bilan yuzma-yuz tursang-da, bir ko‘za suv olish bilan cheklansang. Buni qanday tushunmoq kerak? Axir ko‘ngil bir hadsiz dunyo. Uni anglamoq kishini yuksaltiradi. O‘zini anglamagan odam hech qachon boshqani, qolaversa, ollohni anglay olmaydi. Har bir odam olloh husnining jilvalari namoyon bo‘ladi, deyishadi. Insonning o‘z-o‘zini bilmoqqa, anglamoqqa intilishi bu Tangrini bilmoqqa intilishidir... Asar bilan tanishish jarayonida beixtiyor shunday xayollar qamrab oladi borlig‘ingizni. Iblis va uning bir to‘la malaylari inson ko‘ziga parda tortib iflos va chirkin yo‘llarga boshlasa, farishtalar, yaxshi ruhlar o‘lmas mayoqday hamisha odamni yuksaklarga chorlaydi. Eng go‘zal, eng yorqin, eng nafis yo‘llardan etaklaydi. Dunyo bo‘libdiki, doim qarama qarshiliklar yonma-yon yuradi. Oq va qora, baxt va baxtsizlik, yomonlik va ezgulik azaliiy kurashda. SHu bois dunyo tarozusi mutanosiblikda turadi, xayot davom etadi. 39
Arshi a’lodagi suxbatlarning birida «Parvardigor Iblis» shoyton va ins- jinslarni ne maqsadda yaratgan?» degan savolga aziz avliyolardan biri shundai javob beradi: «Alar, agar ta’birim joiz ersa, odamzotni to‘g‘ri yo‘lga soluvchi kiblanamoga o‘xshaydurlar. Agar inson ma’naviy tanazzulga yo‘liqsa, Iblis uni beshbattar yo‘ldan ozdirib, kabohat va razolatning ko‘z ko‘rib quloq eshitmagan boqoqliklariga botirg‘usi. Oqibatda u Parvardigori olam tomonidan jazoga mustahiq qilinadi. O‘z qilmishlarining kufr va yovuz mohiyatini anglab etadi...» Haqiqatan xam, xayot va ulimning tub mohiyati biz uni tushinishimiz yoki tushunmasligimiz, uni qullab-quvvatlashimiz yoki aksincha, qullanmasligimizga minba’d bog‘liq emas. Ular qat’iy qonunlar asosida kechaveradi va odamzot ularga buysunib yashashga majbur. CHunki bu qonunlar xuddi koinotdagi yulduzlar kabi o‘ta yuksaklikda va inson qo‘li ularga etishi mahol. Osmon farishtalari, maloikalar, zohid-kalandar avliyoqanbiyo va samovotning o‘zga oliy ruhlari e’tirof etishlaricha erda xalokatli vaziyat hukm surmoqda. Xom sut emgan odamzot Xudodan qo‘rqmay qo‘ygan, u tobora quturib, bot-bot o‘z ham 9 sayyoralarning qonini to‘kmoqda, aql bovar etmas yovuzliklarga yo‘l qo‘yib, kun sayin gunohlarga botmoqda. Ko‘hna ezgu umidlarni oyoq osti qilib odamgarchilik, mehr-shafqat nimaligini unutmoqda. Bu kabi masalalarda Olloh ato etgan, Olloh amri farmonlarini ado etish, erda tartibot o‘rnatishlari lozim bo‘lgan farishtalar erga uchmog‘i, odamzot orasida ezgulik va mehr-oqibat urug‘lari taratishlari kerak. SHu maqsadda Olloh karamiga suyanib bandai mo‘minlarga noyob xislatlar baxshida etish kerak, oqibatda ular o‘zlarini ezgulikka, imon-e’tiqod va mehr-muhabbatga chorlasinlar, o‘zlarini o‘zlari turfa kasalliklar forig‘
9 Шайхов Х. Туташ оламлар. Тошкент,1996 40
etsinlar, deya ixtiyor qiladilar. Va aynan o‘sha maqsadda SHayx Bahrom otaning nabiralari Nazira, Nargiza, Nafisalarga ham binazir xislat ato etiladi. Bu qizchalar istiqomot qilayotgan joy esa islom dinining erda Markaziy Turkiston deb ataladigan katta xududlaridan biri sanaldi. Bu Parvardigori olamning buyuk qudratidan kichik bir nishon tarzida namoyon bo‘ladi. Zero, Prezidentimiz I.Karimov ta’kidlaganlariday: «Xar qaysi inson Olloh taolo ato etgan noyob qobiliyat va iste’dodini avvalo o‘zi uchun, oilasining, millati va xalqining, davlatining farovonligi, baxt saodati, manfaati uchun to‘liq baxshida etsa, bunday jamiyat shu qadar kuchli taraqqiyotga erishadiki, uning sur’at va samarasini hatto tasavvur qilish ham oson emas». 10
Bu qizaloqlar aql bovar qilmas karomatlar ko‘rsata boshlagan, ular atrofida g‘alati-g‘alati voqea hodisalar yuz bera boshlagan sari jumboqlar, savollar, chigalliklar ortgandan orta boradi. Xatto, umri Dahrilinni o‘qib- o‘rganib o‘tgan, institutda ateizmdan dars beruvchi moddiyunchi faylasuf, qizlarning dadasi Asadning o‘zi bilib bilmay qalb ko‘zi ochila boradi. Taqvodor va xudojuy oilada o‘sgan, ashadiy moddiyunchi faylasuf bo‘lishiga qaramay, Xudoga, foniy dunyodan tashqari boqiy dunyo borligiga ishonadigan Asad ishlarni puxta o‘ylab amalga oshirar, gunoh va kufr ishlardan nari yurishni odat qilgandi. Asad ayni vaqtda sivilizatsiyaga, ya’ni tabiatning istak-hohishidan tashqari yuzaga kelgan ko‘p quvvatli minoralarga, shu bilan birga insonga ham ishonardi. YOvuz kuchlar mafiya to‘dalaridan aka-uka Tesha, Bolta, O‘roqlar bilan goh pinxon, goh oshkor kurashadi, atrofida sodir bo‘layotgan sirli tilsimlarning bevosita ishtirokchisiga aylanib borar ekan, Asad ruxiyatida chinakkam inqilob yuz beradi, qariyb qirq yil moboynida shakllangan dunyoqarashlari chil parchin bo‘ladi.
10 Каримов И. Баркамол авлод орзуси. Тошкент, Шарқ нашриёти, 1999, 46-бет 41
U va u tengi butun bir avlodni bog‘cha yoshidan moddiyunchi, dahriy qilib tarbiyalagan, oqibatda undan shu qadar ko‘p zarar ko‘rgan jamiyat Sovet Ittifoqi nomi bilan atalar edi. Moddiyunchilik shunday sohaki, u faqat qo‘l bilan ushlab sezsa bo‘ladigan narsalarni, ya’ni biz bilan mulkiy olamnigina tan oladi. Biz bilmagan, anglab etmagan dunyochi? Vaholanki, idealistlar ta’kidlaganiday, ruhiy ibtido, ruh abadiy va demak o‘z-o‘zidan ravshanki, ular - birlamchi. Moddiyat esa o‘tkinchi, o‘zgaruvchan va ularning abadiy unsurlarga dahli yo‘q. Aslida bu ikki oqimni - materializm va idealizmni bir-biriga qarama- qarshi qo‘ymasdan, o‘zaro bir-birlarini to‘ldiruvchi, mohiyatan uyg‘un ta’limotlar deb qaralsa, tatqiq etilsa va rivojlantirilsa nur ustiga a’lo nur bo‘lishi mumkin-ku, axir!!! Yo‘q, kommunistik mafkura xomiylari bunga yo‘l qo‘ya olmasdi. Buning sabablarini juda oddiyligini qahramonimiz Asad - endi tushunib etmoqda. Gap shundaki, bu foniy dunyoda odamzot paydo bo‘lganidan buyon Hokimiyat deb atalmish qonsiragan, yovuz va zo‘ravon bir unsur ham dunyoga kelgan va u ming yillar mobaynida bashariyatini zir titratib kelar edi.
Ibtidoiy jamoalar davrida qabila boshliqlari, jodugarlar, tosh asri va keyingi davrlarda Iblis hukmidagi quldorlar, boylar va nihoyat podsholar, o‘rta asrlar va inkivizatsiya davrida - mutaasib ruhoniylar, din ulamolari hokimiyat talashib, o‘z xalqlarining boshiga misli qo‘rilmagan qulfatlar yog‘dirishgan, dakki yunusdan qolgan bu shafqat bilmas hukamo, firqa, guruh va boshqa ijtimoiy tuzulmalar hamda podsholik taxtiga davogarlar o‘rtasida hozirgi kungacha davom etayotgan edi. Bizning asrimizda dunyoga kelgan hokimiyat vakillari kommunistik mafkurani o‘zlariga tug‘ qilib ko‘tardilar.
42
Ular guyo mustabid hokimiyatni ag‘darib «Kommunizm» deb atalmish go‘yo «Ozod» bir jamiyat etmoqchi bo‘ldilar. Ammo qisqa davr ichidayoq ularning asl basharalari ochilib, mustabidlikda «manman» degan qirol va shahanshohlar ham ular oldida ip esholmay qolishdi. Biroq, ular o‘z siyosatlarini shunday mahorat va ustamonlik bilan yuritishdiki, hayot ummonidagi million-million odamlar ularning «kommunizm» degan o‘tkir qarmoqlariga ilinishdi va bu yo‘ldan xuddi go‘daklarday o‘ylab yurib o‘tirmay, o‘zlarini o‘tga-cho‘qqa urishdi, hatto lozim bo‘lsa, jonlarini ham qurbon qilishdi. Asad o‘zini kechirmasdi: nega u shu paytgacha insoniyat jamiyat tadrijidagi o‘zga mafkuralarni, aytaylik, idealizm yoki diniy ta’limotlarni terang o‘rganmadi? Kommunistlar bir ovozdan: «Din - afyun», - deb e’lon qilgan va har qanday diniy qarashlarga, jumladan, islom madaniyatiga qaqshatqich zarba berishga intilishgan edi. Ular yashayotgan hududda ayovsiz ta’qiblar va taziyqlarga qaramay, islom ta’limoti va islom madaniyatining ta’sir doirasi beqiyos bo‘lib, ular xalqining milliy an’ana-yu bayramlari, urf-odatiga, udumlariga singib ketgandi. Buni yaxshi tushungan kommunistlar dastavval ana shu an’ana, urf-odat va udumlarni, garchand ularning ayrimlari islomga aloqador bo‘lmasa ham, yo‘qotishga kirishdilar. Ahvol shu darajaga borib etdiki, katta-kichik amaldor zoti borki, qarindosh- urug‘larini ko‘mgani janozoga bora olmay qoldi. CHunki, bu ezgu udum ham - kommunistlar nuqtai nazarida - bid’at islomga xos jaholat edi. Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek: «Biz zo‘ravonlikka,
Download 238,62 Kb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish