Abdulla Qodiriy nomli Jizzax Davlat pedagogika instituti “Pedagogika-psixologiya” fakul’teti “Defektologiya” yo`nalishi iv-bosqich talabasi Xolmuxammedova Ozodaning

Til mashqlari. Tilni keng holatda ko`rsatish - og’izni kirgizish, tilni keng holatda pastki lab ustiga qo`yish, yuqori lab tomon ko`tarish - tilni og’izga kirgizish, og’izni ochish va navbatma-navbat tilni keng va tor holda ko`rsatish; tilni tor holda tutib, yuqori labni yalash, shu holda pastki labni yalash, tilni tor holda tutib, uni og’izning chap va ung burchaqlariga harakatlantirish; og’izni ochish, tilni surib qattiq tanglayga tekkizish va kuch bilan tortib olish. Bu mashqlar bir necha marta kaytariladi.

Yumshoq tanglay mashqlar. Tilni pastki lab ustiga kuygan holda esnash, yo`talish ko`rinishidagi mashqlar: «a» unlisini avval cho`zib, keyin bo`lib-bo`lib talaffuz qilish, «a» unlisini qattiq tezlikda talaffuz qilish.

Mashqlar taqlid asosida va so`z qoidasi bo`yicha bajariladi.

Artikulyasion apparak a’zolarining harakatchanligini tekshirish jarayonida harakatning bor yoki yo`qligi, harakatning bajarilish darajasi (to`liq, noto`liq) va bajarilish sifati (gipo yoki gipertonus, qo`zg’aluvchanlik); harakatni aniq bajarish ko`nikmasi; Artikulyasion a’zolarni ko`rsatilgan vaziyatda uzoq vaqt ushlab tura olish; bir harakatdan ikkinchi harakatga ohista o`tish; harakatlar tezligi; sur’ati me’yorda (sekinlashgan, tezlashgan) aniqlanadi.

Artikulyasion apparat harakatchanligini baxolash me’yori:

• harakatni aniq, to`liq, me’yorda bajaradi.

  
  

• bir harakatdan ikkinchi harakatga uta oladi.

  
  

• harakatni bajarishda bir qator kamchiliklar kuzatiladi.

  
  

• bir harakatdan ikkinchi harakatga qiyinchilik bilan o`tadi.

  
  

• harakatni logoped yordami bilan bajaradi, mustaqil o`zi bajara olmaydi. Bir harakatdan ikkinchi harakatga juda qiyinchilik bilan utadi.

  
  

• harakatni bajara olmaydi.

  
  

Tovushlar talaffuzini tekshirish

Tovushlar talaffuzining holati logopedik praktikada umumiy qabul qilingan quyidagi tartib bo`yicha tekshiriladi. Bolaga narsalarga oid rasmlar ko`rsatiladi, bunda rasmdagi narsalarni ifodalovchi so`zlar ichida tekshirilayotgan tovush uch o`rinda kelishi kerak: so`zning alohida talaffuzida, bo`g’inlarda, so`zlarda va jumlalarda tekshiriladi.

O`zbek tilida so`zda undosh tovushlarning mos kelishi:

Sirgaluvchi tovushlar (s, z, s);

Shipillovchi tovushlar (sh, j, ch);

Sanor tovushlar (l, r, ng);

Til orqa, chuqur til orqa tovushlar (k, g, x, k, g, x);

Jarangli tovushlar (v, b, d);

Unli tovushlar (a, o, u, u).

Rasmlarni tanlash me’yorlari:

• maktabgacha yoshdagi bolalarning tushunishi uchun mos bo`lishi;

  
  

• idrok tasvirlangan so`ratga nisbatan qiziqishni va ijobiy hissiyotli munosabatni uygotish;

  
  

• hayotiy vaziyatlarning aks ettirilishi.

  
  

Tovushlar talaffuzidagi kamchiliklar xususiyati bo`yicha biz quyidagi shakllarni belgiladik:

a) tovush yo`qligi; b) tovushning almashtirilishi; v) tovushlarning nutqda mustaxkam bo`lmasligi (bunda tovush ba’zi so`zlarda to`g’ri talaffuz etiladi, ba’zi so`zlarda esa boshqa tovushlarga almashtiriladi); g) tovushni buzib talaffuz etish.