|
1990.Б 52.
18
1.2. Sharq mumtoz adabiyotida Arastu siymosi
Buyuk qomusshunos olim va mutafakkir Abu Ali ibn Sinoning ijodiy
faoliyati juda xilma-xil va rang-barangdir. Alloma o‘z davridagi mavjud boigan
hamma fanlarda ham salmoqli iz qoldirgan. Ibn Sino dunyoda, birinchi navbatda,
iuyuk tabib sifatida mashhur bo'lgani bilan birga, olimlar nazdida buyuk faylasuf
sfatida ham hurmatli. Uning insonga, birinchi navbatda, amaliy jihatdan zarur
ro’lgan tibbiy'asarlari olim nomini butun dunyoga taratdi va uni o‘chmaslikka
oiib keldi.
Ibn Sino tabibgina bo‘lib qolmagan edi, u o‘z davrining buyuk
■ntafakkiri, keyingi asrlar fani, adabiyotiga salmoqli ta’sir ko‘rsata olgan buyuk
siymo edi. Uning aniq fan sohalaridagi asarlari hamda falsafa va adabiyot
bobidagi katta xizmatlari haqli ravishda uni jahon fani va madaniyatining ajoyib
bir namoyandasi deyishga huquq beradi. Uning falsafiy-estetik g‘oya va
q*ashlari jahon madaniyati erishgan yutuqlar qatoriga kirdi.
Ibn Sino ijodidagi ajoyib xususiyatlardan biri shuki, u asarlarida o‘z
davrining juda ko‘p ilg‘or g‘oyalarini ko‘rinarli aks ettira oldi. Abu Ali ibn
Seoning falsafiy qarashlari yunon mutafakkirlari, xususan Arestotel va albatta, u
otqali Platon g‘oyalari ta’sirida rivojlanganligini biz ulug‘ olimning asarlaridan
va u haqda yozilgan ilmiy manbalardan bilib olishimiz mumkin. Jumladan, atoqli
fmsinoshunos alloma Abdusodiq Irisov ulug‘ mutafakkir haqidagi o'zining
“Abu Ali ibn Sino hayoti va ijodiy merosi” asarida quyidagilami aytib o‘tgan:
Abu Ali ibri Sinoning “She’r san’ati” risolasi Aristotelning “Poetika”
■sari ta’sirida yozilganligini ta’kidlagan.
Ibn Sinoning ko‘rsatishicha, Empedokl bilan Gomeming o‘rtasida
■wazndan boshqa hech qanday o‘xshashlik bo‘lmagan. Bu borada Ibn Sino yozadi:
*Ammo Empedokl yozgan so‘zlarda vaznning paydo bo‘lishi bilan ham u tabiiy
aaplardan iborat bo‘lib qolgan, xolos. Lekin Gomeming vaznli kalimalari esa
Ae'riy so‘zlar bo‘lib kelgan. Shuning uchun Empedokl so‘zlari hech qachon
А г‘г bo‘lolmaydi
”.14
A. Irisov Ibn Sinoning
o‘tmishdosh ustozi e^Bsalafi
Arestotelga
ogashishi uning yunon she’riyatini tahlil qilishida, she’r va shoirlarga bo‘lgan
■unosabatida ko‘rgan va “Umuman olganda, bu asar Arestotelning “Poetika”si
m'sirida yaratilgan va o‘z davri adabiyotshunosligini qamrab olgan bebaho
aerdir”15 deb munosabat bildiradi.
Ibn Sino o'zining ilmiy ijodi davomida Arestotelga yana ko‘p bora
■urojaat etadi. Jumladan, Ibn Sino “Ash-Shifo” asarining so‘nggi qismini
“Hnhiyot” deb nomlaydiiki, bu Arsetotelning “Metafizika”siga javoban bitilgan
■■dir.
Ibn Sino mantiq ilmini o‘z ijodida nihoyatda qadrlaydi. Unga bag‘ishlab
“Ash-Shifo” nomli asar bitadi. Bu asaming uchinchi qismi “Al-Ibora” ham
Arestotelning “Germenivteka” asari ta’sirida bitilgan. Sharqda “ustodi aw al”
■ami bilan mashhur bo‘lgan Arestotelning bu asari Forobiy va boshqalar
ta o n id a n tarjima qilingan va Sharq madrasalarida o‘qib, o‘rgalanilgan. Ibn Sino
t a ulug‘ ustozning ushbu asariga sharh bitishdan maqsadi, unga bo‘lgan himnat
ш qiziqishini izhor etish bilan birgalikda, ushbu ilmning tushunilishini
•aoolashtirish va qulaylashtirish ham bo‘lgan.
“Ash-Shifo”ga kirgan mantiqning to‘rtinchi qismi “Al-Qiyos” deb
jeritiladi. Ibn Sinoning bu asari Arestotelning “Birinchi Analitika”si ta’sirida
jaeildi.
“Ash-Shifo"”dagi mantiqning beshinchi qismi “Al-Burhon” (“Isbot, dalil
l*obi”)dir. Bu asar ham “ustodi aw al”ning “Ikkinchi Analitika” nomli asari
eosida ta’lif etilgan.
“Ash-Shifo” mantiq qismining undan keyingi kitobi “Al-Jadal” -
dealiktika bo‘lib, Arestotelning “Topika”si asosida yozilgan.
19
Щрвсов А. Абу Али ибн Сино хаёти ва ижодий мероси. Тошкент: Фан, 1980. Б. 170.
^ н с о в А. Курсатилган манба. Б. 171.
“Ash-Shifo” mantiq qismining yettinchi kitobi “As-Safsata” bo‘lib, kitob
ikki maqoladan iborat. Birinchi maqola to‘rt va ikkinchi maqola olti qismdan
iborat. Unda sofistikaning ta’rifi, ustun kelish masalasi, ma’no jihatidan noto‘g‘ri
xulosaga kelish va xato turlari, xislatlari to‘g‘risida, noto‘g‘ri xulosaga kelish
sabablarini aniqlash va ulami rad etish yo‘llari va boshqa shu mavzudagi
masalalar bayon etilgan. Asar Arestotelning “Sofistlarga raddiya ,bildirish
haqida” deb nomlangan asariga asoslangan.
“Ash-Shifo”dagi mantiqqa oid asarlaming sakkizinchisi “al-Xatoba” -
~ritorika”dir. Ushbu asar ham Arestotelning “Retorika” asari asosida yozilgan
ko‘lib, to‘rt maqola va 24 fasldan iborat. Kitobda muallif notiqlik san’atining
fcydasi, bo‘limlari, ritorika bilan dialektikaning farqi, notiqning o‘z nutqidan
bo'zlagan maqsadi, so‘z urg‘usi, bu borada ko‘zlangan maqsad, ritorikaning ta’rif
va tavsifi kabi masalalar haqida bahs yuritadi.
“Ash-Shifo” mantiq qismi “Ash-She’r” - “Poetika” kitobi bilan
j^unlanadi va bu asar ham, yuqorida ta’kidlaganmizdek, Arestotelning
“ft>etika”si asosida yozilgan. Ushbu asarlarda Ibn Sino ulug‘ salafi fikrlarini
T- apantiradi, uni yangi dalillar bilan mustahkamlaydi, zamonaviy fikrlar bilan
kavitadi, hatto u bilan bahslashib, ba’zi fikrlariga qo'shilmaydi.
Yuqoridagilardan ko‘rinadiki, Ibn Sino mantiq ilmlari borasida, asosan,
Vsstotel va u orqali Platon g‘oyalari ta’sirida bo‘lgan. Shimday ekan, nafaqat
квуок olim, shu bilan. birgalikda ulug‘ qalam sohibi - ijodkor bo‘lgan Ibn
iB m in g badiiy ijodida ham Arestotel - Arastu timsoli aks etgan bo‘lishi kerak.
fc o q ulug‘ adib asarlarida ustodi awal yoki Arastu nomi bevosita uchramaydi.
lekin uning uslubidagi majoziylikka e’tibor qaratsak, balki u biror ramziy
icrszda ulug‘ ustozini akslantirgandir, deb xulosa chiqarishga jur’at etamiz.
Hali tasawuf (demakki, majoz) adabiyoti o‘z takomiliga yetmasdan,
Do'stlaringiz bilan baham: | 
