26
Mening uyg‘oq hayotim ushbu damdir.
Aflotunning ushbu kalomidan so‘ng, Arastu va Iskandaming ko‘zi
•diflganday bo'ladi. Aflotun esa ulami qoldirib, toqqa — uzlatga qarab ketadi.
■Bsoyatdan xulosa chiqarar ekan Attor yozadi:
Tilarsen gar olshal kimyoi ravshan,
0 ‘tirma, darsni Aflotundan o'rgan.
Demak, tasaw uf adabiyotining ulug‘vakili Farididdin Attor Aflotunni
■rval zohir ilmtning ulug‘ vakili sifatida tasvirlaydi. Ilm-u amal yordamida misni
•fctnga aylantirgan, ya’niki eng ulug‘ niyatiga yetgan donishmand asl haqiqatni
*sa shundan keyin anglab yetadi. Ya’ni o'zidagi javhami — qalbni
aiomillashtirishga harakat qiladi va komil inson bo‘lib yetishadi. Qalbi
^sqiqatga erishadi, ko‘z oldida ilohiy bilimlar siri ochila boradi. Oxiri qalbidagi
iirlami shogirdlariga (Arastu va jahon fotihi Iskandarga) nasihat tarzida
■rfdirgan ulug‘ ustoz (Aflotun) Haq bilan yakkama-yakka qolishi uchun uzlatga
■ekinadi. Bu hikoyat bilan Attor Aflotun siymosiga o‘z idealidagi komil ри
гсдаг! xususiyatlarini singdirgan. Biroq bunda ham qandaydir ma’noda haqiqat
Bat. Ma’lumki, Platon asosiy olamni g'oyalar olami deb hisoblab, u olamni
iMvjud real dunyodan afzal va yuqori hisoblagan. Forobiy, Ibn Sino, Ibn Rushd
iabi olimlar ilmiy merosi orqali Platon qarashlaridan Attor ham bahramand
rcigan bo‘lishi mumkin va shu sababli ham u Aflotunni ilohiy sirlar sohibi
p»‘lgan ustoz sifatida tasvirlagan.
Oltin 0 ‘rda adabiy muhitida o ‘zbek adabiyotida epik asarlar
jaratish borasida jiddiy tajribalar qilina boshlandi. Ijodkorlar bu paytda
narkazlashgan davlat uchun kurash g ‘oyasini ilgari surdilar, original
■fcrazlar yaratdilar.
0
‘zbek adabiyotining namoyandalari o ‘zbek adabiy
e in in g o ‘sishi va mustahkamlanishiga ham katta hissa qo‘shdilar, adabiy
fcr va janrlarning ravnaq topishida katta rol o‘ynadilar. Bu davrda g ‘azal,
■■boiy, qit’a, tuyuq, qasida, noma, munozara, doston va boshqa janrlarda
zOma-xil asarlar yaratildi.
27
Shoir Xorazmiy o'zbek adabiyotida she’riy noma janrining
isoschisi
bo‘ldi.
U
dunyoviy
sevgini
zavq-shavq
bilan kuylab
“Muhabbatnoma” asarini yaratdi. Xo‘jandiyning “Latofatnoma”sidan so‘ng bu
jmrda ijod qilish an’ana tusiga kirgan. Unga Yusuf Amiriy, Said Ahmad Mirzo
kabi ijodkorlar o‘z davrida javob nomalar yozganlar.
Noma janrida ham biz tadqiq qilayotgan obrazlarga murojaat qilish
holatlari uchraydi. Jumladan, Xorazmiyning “Muhabbatnoma”sida shunday
satrlar bor:
Gar A flotun setting ishqingga tushsa,
B erur yelga qamuq tadbiru royin21.
Ya’ni, Agar Aflotunday bilimdon, dono inson ham sening ishqingni
bis etsa, barcha tadbir va yo‘l-yo‘riqlarini shamolga sovurgan bo‘lardi, ya’ni
x n in g ishqing Aflotunni ham yo‘ldan ozdirardi.
Xulosa qiladigan bo‘lsak, Arastu obrazi Ibn Sino ijodida Hayy ibn
Yaqzon (Aqli A w al) obrazida ramziy ma’noda qo‘llanilgan bo‘lsa, Muhammad
Avfiy Buxoriy ijodida shogirdiga hurmatli bo‘lgan ulug‘ ustoz misolida, Aflotun
■btazi esa tasavvuf adabiyotining vakili Farididdin Attor ijodida esa Haqqa
jetgan komil inson sifatida aks ettirilgan.
Муборак номалар. Узбек адабиёти бустони. Тошкент: Г.Гулом. 1987. Б. 12.