Абдулла орипов шеъриятида тарихий

Ният қанча жоэибали бўлса ҳам, Темур,
Қилич билан мурод ҳосил бўямоғи гумон.
Сендан кейин билганини қилар одамзод.
Инсонларнинг шуурига муттасил, тинсиэ
Қаноат ва инсоф ҳиссин сингдирмоқ керак. 
( 126-бет)
Ҳазрат Яссавий ўз тириклик тарзи, эътиқодини адолатнинг ус- 
тивор йўлларидан бири сифатида англатади. Сабрим билан мўмин- 
ларга ибрат бўлолдим. Ҳикматларим ўлмай яшар, инсофга чорлаб, 
дейди у. Ва лекин, ҳайратангиз жумбоқлардан бири шундаки, фа- 
қат даъват билан инсон кўнглини маърифатли этиш амри-маҳол 
экан. Одамлар кўнглида яхшилик гулларини, эзгулик боғларини, 
ааалаттуйғуси-дарахгини барпо этилган тақдирдагина бандаи мўмин 
комиллик маснадига яқин келиши мумкин экан. Амир Темурнинг 
ишонч-эътиқодига кўра инсон боласи ер юзида комил бўлолмайди. 
Боиси у нурдан яралган эмас.
Абдулла Орипов “ Катта ҳақиқатлар тантанаси” мақоласида эз- 
гулик ва ёвузлик ўртасидаги боқий муҳорабани қайта эслатали. 
“Мен, — дейди соҳибқирон бобомиз, — салтанатимнинг бу томо- 
нидан то нарёғигача (бу дегани энди — Деҳлидан то Болқонгача 
дегани) бир ёш боланинг бошига бир лаган марваридни қўйиб яёв 
йўлга солиб юборсам, у манзилга етгунча бир неча йиллар ўтади. 
Бу бола улғаяди, лекин унинг бошидаги лагандан бир дона мар- 
варид тўкилмайдиган даражага етказдим, яъни йўлда қароқчи- 
ларнинг йўлини тўсдим, йўлтўсарларнинг дастини қайирдим...” 
Бу ўз даври — Ўрта асрлардаги гаплар. Ният эса ўша-ўша — адо- 
латни тайин этиш, яхшиликни ҳимоя қилиш. Орадан вақглар
86
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ўтди, замонлар, сиёсатлар ўзгарди. Эзгулик ва ёвузлик ўртасидаги 
олишув эса ҳамон тамомига етгани йўқ, балки ҳеч қдчон етмас э^м”.66
Шу боисдан ҳам Амир Темур васиятларида суронли ҳаётидан 
розилигини ангалатади. Буюк давлат барпо қилдим, тангрига шу- 
кур. Золимларнингтааррузли қўлларини мен Мазлумларнинг эта- 
гидан юлиб ташладим, дейди.
Маслак ипа тариқатни ҳимоя айааб 
Монеь бўлдим имонсизлик, зўравонликка.
Шунқорларим, адолатни дастур қилингиз,
Энг аввало, Ватан ила Миллатни асранг. 
( 138-бет)
Дсмак, хулоса сифатида айтиш жоизкн, биринчидан, “Соҳиб- 
қирон” драмасида буюк бобомиз Амир Темур шахсияти ва фаоли- 
ятцдаги гуманистик инсонсеварлик, миллатпарварлик ҳислат-ху- 
сусиятларини нурлангириш етакчилик қилади. “Куч адолатла!” деган 
башарнй қадрият буюк соҳибқирон шахсияти ва фаолиятининг 
кўзгусига айланди. Ижтимоий адолатиинг ҳимоячиси сифатнда ба- 
диий-эстетик тадқиқ этилади. ( “Фарзандларим бир гапимни асло 
унутманг: Тиичлик билан ҳал бўлса гар бирор муаммо Ҳеч кимсага 
ўзингизча қурол кўтарманг. Бирорта шоҳ ўз элига ўтказса зулм 
адолатнинг қиличини балацд кўтариб, Янчинг уни! Аллоҳ ўзи ма- 
дадкор бўлгай! Урушларни даф этншнинг йўли эса бу: қонунларга 
ҳар ким сўзсиз риоя қилгай. Ҳамма учун баб-баравар бўлсин адо- 
лат”, 32-бет).
Иккинчидан, Амир Темур туркий улуснинг, халқнинг нрода-куч- 
ларини ўзида мужассам этган бунёдкорлик фаолиятининг тимсоли 
сифатида гавдаланади (“ Илму фан билан машғул бўлиш наснб эт- 
мас эҳтимол менга. Салтанатнинг поёни йўқ, гмушлари мўл. Еекин 
олий иморатлар барпо айламоқ, Боғу роғлар бунёд этмоқ эзгу му- 
роддир. Самарақацдим дуиёдаги ягона шаҳрим. Атрофдаги манзил- 
ларга Дамашқ, Боғдод деб ном берибмен. Яхши ният ярим давлат- 
ку. Ота юртим Кеш шаҳрцда бир сарой қурдим. У — Оқ сарой! 
Ниятимиз каби покиза. Агар кимки шубҳа қнлса шавкатимизга Оқ 
саройни бориб кўрсин! Ушбу гапимни Пештоқига ёздврдим ҳам. 
Замонлар ўтар, Иморатим маҳобатин кўрган аклодлар бузган эмас, 
қурган десин Темур бобомиз”, 35-бет).
66 Орипов Абдулла. Адолат кўзгуси. Шеърлар, мақолалар, суҳбатлар,
таржималар. Тошкент, 2005, ]75-бет.
87
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Учинчидан, буюк соҳибқирон бобомиз исломий эътиқод номи 
билан аталган, эзгулик ва адолатга асослангаи умумбашарий қад- 
риятлар ҳимоячиси ҳамда илм-фан, маданият, маърифат, адабиёт 
ва санъат, тарих, архнтектура ва ҳ.к.лар ҳомийсн, раҳнамоси та- 
риқасида талқин этилади (“Диии ислом эътнқоди байроқ биз учун, 
уни таҳқнр эттанларга дўзаҳ яратинг. Ҳар қандайии салтанатнинг 
обруси эса тайнп бўлгай илм бирлан, маърнфат бирлан, — дейди 
Тсмур. Аълоҳазрат, Сизнинг улуғ марҳамат билан Буиёд бўлган 
қасрлару сарой, масжидлар шарқу ғарбда ягонадир. Тенги йўқ асло! 
Маърифатга сиздай ҳомий келмагани рост”, 32-33-бетлар).
Тўртинчидан, тарқоқликни бартараф этиб, айрим ўлкаларнинг 
бошини қовуштириб бирлаштирган, ягона бир давлат тузишга эриш- 
ган, бнрлик - адолат — ҳамжиҳатликни ушбу салтанатнинг бош 
аъмолига айлаигирган донишманд сиймо — давлат арбобн сифатида 
ёритиладн. (“Теграмизда тариқ каби сочилиб ётган, эртаю кеч бир- 
бирнн еб, жиққамунгг бўлган элатларнинг бошин қўшиб давлат туз- 
дингиз”, 31-бет. “Чексиз чўдда инсоният карвони тарқаб бир-бирла- 
рин тспиб, суриб ғужгон бўлган пайт. Мен уларни ипга тиздим бир 
сарбон бўлиб. Кўҳна тарих оддидаги хизматим шуддир”, 43-бет).
Бешинчидан, драмадаги бадиий-эстетик фикрлар талқини ўзи- 
нинг ижгимоий-фалсафий мазмуннга, умумланггирувчи салоҳиятига 
кўра эпик миқёс — кўламдорлик ҳамда теранлик касб этади.
ХОТИМА
Абдулла Ориповнинг тарихий мавэудаги, буюк аждодларимиэ ҳаёти 
ва тақдирига бағишланган шеърлари, достони ва шеърий драмасида, 
халқимиэ ва Ватанимиз ўтмишига оид адабий мақолалари, суҳбатлари- 
да катта меҳр-муҳаббат, эҳуиром туйғулари балқиб туради. Халқ ва Ва- 
тан тарихини бугунги маънавий-аҳюқий, интеллектуал талаб-эҳтиёж- 
лар эарурати, тақозоси билдан ёритишда эзгулик, адолат, ҳурфикрлик, 
гўэаллик сингари умумбашарий қадриятлар бош мезон сифатида бўй 
кўрсатади. Янаям муҳими, миллат руҳини бадиий гавдалантириш шоир 
асарларидаги устивор ижтимоий-фалсафий кониепциядир. Бу, шубҳасиз, 
XX аср ўрталаридан бугунги кунгача бўлган Абдулла Орипов шеърия- 
тининг бетакрор гўэаллик ҳодисаси эканлигини кўрсатади.
Бнринчидан, тарихий мавзу Абдулла Орипои ижодида устивор ўрин 
тутади. Шоир халқ ва Ватап тарихинннг турли даврларига, турли буюк 
шахснэт эгалари ҳаётига мурожааат этаркан, аввало бугунги куннинг 
талаб ва эҳтиёжларидан келиб яиқади. Ижтимоий, маънавнй-аҳлоқнй
88
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

масалалар орқали замои дардларига даво излайли, жавоб қидиради. Шу- 
иипг учун ҳам шоир асарларида тарих ва бугуигн кун масалалари яхлит 
бирликла воқе бўлади.
Иккинчидак, мозийга таяпиб бутуиги куниинг ижтнмоий, маънавий- 
аҳлоқий масаляларига жавоб излашда Абдулла Орипов Фитрат, Чўлпон, 
Ойбск, Мақсуд Шайхзода сингари устозлар анъанасини давом эттирали. 
Шунингдск нна жаҳон классикасининг ушбу йўналишдаги ғоявнй-бадннй 
тажрибаларини теран ўрганиб, ўзлаштириб, улар меросига таяниб замон- 
дошларимиз руҳиятини табиат ва жамият психологияси билан узвий ало- 
қадорликда бадиий тадқиқ этади. Ўзбек халқи тарихига оид асарларидаги 
мазкур нуқтаи назар, ёндашув маданияти Абдулла Ориповга нафақат мил- 
лий (шахс эрки, миллат ҳуррияти, Ватан озодлиги, инсон қадри ва шаъни 
сингари), шунипгдек умумбашарий (эзгулик, адолат, гўзаллик, ҳурфикр- 
лик ва ҳ.к.) масалаларни ҳам сритнш имкониятини беради.
Учинчидан, Абдулла Ориповнинг юқорнда ўрганилган шсърлари 
( “Мўмин Мирзо”, “Алишер”, “Алибомга”, “ Паҳлавон Маҳмуд қабри қоши- 
да”, “Муиожот”ни тинглаб” ва Ҳ.к.), достони (“Ҳаким ва ажал”), шеърий 
драмасида (“Соҳибқирон”) ўзбек халқи тарихииинг муайян босқичлари ва 
маълум воқеа-ҳодисаларига мурожаат этаркан, улардан чиқарган бадиий- 
фалсафий умумлашма фикрлар миллат тақдири ва тажрибасннннг жаҳон- 
гир мазмуни билан бошқа халқлар учун ҳам ибрат, ҳикмат нзмуиаси бўлиб 
қолнши, шубҳаснз. Зеро, улардан тарихийлик ва эамон туйғуси, юксак граж- 
данлик ва ватанпарварлик, юксак гуманиэм балқиб туради.
Тўртинчидан, яна шунисн эътнборлики, Абдулла Орипов олис мозий- 
да кечган воқеа-ҳодисаларнн ифодалар, буюк аждодларимиз ҳамда одций 
одамлар характерннн ёритар экаи, ўша тарихнй давр пснхологиясини ҳамда 
халқ руҳиятинн чуқур тушуиншга, англашға, акс эттиришиа интилади. 
Хоҳ “Соҳибқнрон” шеърий драмасмда ёки “Ҳаким ва ажал” достонида 
бўлсин, олис кечмиш воқелнгн ҳамда одамлар тақдирини, руҳиятини акс 
эттириш асноснда уларни ўз даврииинг, мавжуд жамиягнинг вакиллари 
тариқасида кўради ва кўрсатади. Соҳибқирон Амир Темур ва Абу Али нбн 
Сино ҳаёти ва тақднри орқали тарнхий давр билан баробар халқ пснхоло- 
гнясинннг муҳнм хусусиятларнни дарж этишга муваффақ бўлади. Буюк 
аждодларимиэ снймосида мавжуд даврнинг ўзига хос специфнк қнёфасн- 
ни мужассамлаштиришга эришадн.
Яна шуниси муҳимки, Абдулла Орипов олис мозий воқелигининг 
теран жараёнлари оқимини, нишабининг кечиш маъносини ниҳоятда 
чуқур тушунади; жамиятнинг ривожланиш жараёнлари маэмун-моҳия- 
тини, бугунги кун нжтимоий тараққиётига даҳлдор жиҳатларини тушун- 
тиради Бугунги куннианглаш , келгусининг ёруғсаҳифаларини кўэимиз 
ўнгида гавдалантириш учун ҳам халқимиэ тарихига мурожааат этади. Бир 
сўэ билан айтганда, миллат ҳаётининг фалсафасини ойдинлаштириш 
учун, келажак а&юдлар ибрат олиши, ҳикмат ўқиши ва уқиши учун 
ҳдм Абдулла Орипов Ватан тарихига таянади
89
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Бешинчидан, Абдулла Орилов буюк Алил
1
ер Навоий (“Садди Искан- 
дарий" достони), Фнтрат, Чўлпон, Ойбек, Мақсуд Шайхзода сингари 
устозларн бадинй тажрнбасига суяниб, ўзикинг янги эстетик савиядаги 
шеърнятини яратди. Тарнхий муҳнт-колорятни яратишда, млзий воқели- 
тя орқалн ўша давр психологиясини, шахс ва жамият руҳинтиин вобаста 
тадқиқ этипқца ўзнга хос бадиий кашфиётлар яратди. (“ Соҳибқирон” , 
“Ҳаким ва ажал” асарлари). Тарнхий воқеликни жонлантиришда, уларни 
баҳолашда, ижгимоғй-фалсафий умумлашма фикрлар айтишда халқимиз- 
нинг онгн-шуурндан озиқлацдн. Абдулла Орипов 
ўэ
асарларида халқи- 
мизнинг тарнхдагн ўрни ва ролнни алоҳида гаъкидлайдн. Тарихий жара- 
ёнлар буиёдкоря ва буюк ўзгаришларни юзага яяқарувчн қудратли вуч сн- 
фатндя тасвирлайди.
Шоир қаҳрамонлари (Амир Темур, Абу Апи ибн Сиио) халқ ҳаёти- 
нинг эртасига, миллат кслажагига ёруғ умидбахш ишонч билан қарайди. 
Офтобли келажакка бўлган юксак оптимистик руҳ энг фожеий ҳолатлар- 
да ҳам қаҳрамонларни тарк этмайди (Ҳакимнинг ўлим тўшагида ётганда- 
ги ҳолати. Ёруғ сукунатнинг маэмундорлиги). Ижтимоий, маънавий-ахло- 
қий масалаларни ёритишдаги драматизмнинг кескинлиги, масалалар дол- 
зарблиги Абдулпа Орипов асарларига теран тафаккур ва туйғулар таран- 
глигини бағишлайди.
Олтинчидан, Абдулла Орипов асарларн асосини миллий руҳ ва халқ- 
чиллик ташкил этади. Тарихий давр олдндаги масъулият ва тарихий давр 
учуи масъуллик, халқ ва Ватан тақднри учун жавобгарлик ҳнссн, мнллат 
ва Ватаи оллдндагя юксак бурч — шоир асарларқдан бўй кўрсатиб турган 
фарзандлик мупосабатининг мазмуниин белгнлайди.
Тарих фалсафаси халқимиэнинг тақдири — ўгмиши, бугуни ва эрта- 
си билан чамбарчас боғлиқликда тажассум топади. Абдулла Орипов шеъ- 
риятининг фалсафий маэмуни, эстетик гўзаллиги халҳимиз табиатидаги 
юксак инсонийлик-гуманизм, башарий қадриятларни (эзгулик, адолат, 
гўзаллик ва ҳ к .) алқаш, ҳимоя қилиш ва улуғлаш асосидан балқиб ту- 
ради. Ш оир ижоди, шу жумладан, тарихий мавзудаги шеърлари, досто- 
ни ва шеърий драмаси ҳаётийлиги, халқчиллиги билан нуфузли. Муста- 
қилликнинг маънавий-интеллектуал асосларини янада мустаҳкамлаш- 
га қаратилган ижтимоий вазифаси, бурчи билан ҳам шеъриятимиэнинг 
баланд самараларидан ҳисобланади Тарихий мавзудаги шоир асарлари- 
нинг аҳамияти ва қиммати ҳам ана шунда.
90
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

МУНДАРИЖА
Муқаддима........................................................................................ 3
1-боб. Шахс концепциясининг етакчи
бадиий талқин принциплари.......................................................17
Н-боб. Абдулла Орипов лирикасида тарихий
шахснинг бадиий концепцияси динамикаси........................... 31
Ш-боб. Шоирнинг гоявий-эстетик қарашлари
ва лирик қаҳрамон масаласи........................................................56
1У-боб. Шеърий драмада эпик тафаккур табиати.
Реал тарихий шахсларни бадиий ўрганиш хусусиятлари......71
Хотимл............................................................................................. 88
91
www.ziyouz.com kutubxonasi

---