Абдулла орипов шеъриятида тарихий

...Деди, тан ҳам яхпит эрур, сарғайса япроқ,
Узиб олиб обиҳаёт бермаслар, ахир.
Деди: танда бесабаб дард бўлмоғи душвор,
Таралгай у асаб деган битта маёқдан.
Муҳаббат ҳам хасталикдир, инжиқ, ишквадор,
Кириб келмас юракка у аллақаёқдан. (П, 383)
Ҳаким дилида яна бир ниятини пинҳон асрар эди. (Кўрсам дер- 
ди тан-вужуднинг ботиниятин, Ёриб кўрсам дерди уни қўл билан 
ушлаб”). Лекин бундоқ манзарани кўз ўнгида жонлантириб, ҳис 
этган маҳали ногаҳоний қўрқинч билантитраб кетарди. “Осийман- 
ми? Яратдинг-ку мени ҳам ҳаллоқ, Дея тунлар, тангрига жим 
сукут этарди”.
Ҳаким кўнглидаги ният чўғ мисоли вужудини ёндиради. Уни 
ҳоли-жоиига қўймайди. Ва лекин, эзгу ниятини восил этиш учун 
яратгандан руҳан мадад кутади, имдод сўрайди. Зеро, қодир Эгам- 
нинг ўзи ўн саккиз минг олам қатори бандасини ҳам яратиб
45 Комилоа Нажмидаин. Ибн Сино ва Данте. “ Гулистон" журн., 1980,
8-сон, 11-бет.
44 Комилов Нажмнддин. Юқоридаги мақола.
63
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

қўйибди-ку. Борлиқбилан Йўқликнинг ажрим этгувчи бош меъ- 
зони Инсон кўнглига жойланган нурда мўъжизакор куч бор. У 
ўткинчи умрларга боқийлик ато этгувчи, гўзалликлар яратиб, ҳаётни 
янада сарафроз этишга сафарбар этилган қудратли бунёдкорлик 
салоҳиятидир. Шубоисдан ҳам Эзгу амаллар умрларни қанчалик 
ёруғликка чулғаса, ажал деган машъум куч бани одамни шунчалик 
қоронғуликка маҳкум этади.
Ҳаёт —ёруғ тириклик, яшноқ гўзаллик тимсоли экан, ажал деб 
аталган кўринмас маҳвкор ҳилкдт табиатини қай тариқа англаш мум- 
кинғУ ғайбдан қўққисда пайдо бўлгувчи номаълумликми ёҳуд бан- 
данинг вужудига яшириниб олганмиғ Ўлимнинг уруғи одам вужу- 
дидаги қон таначаларидами ёки янаям ич-ичига беркиниб олган, 
англаб кўриб билиб бўлмас рўёмиғ Ва лекин, инсон деб аталган 
мўъжизакор ҳилқатга ҳаётни боқийлаштиришдек яратувчилик сало- 
ҳияти ноил этилган экан, ажапнинг ҳам қўлидан кўп юмушлар 
келалими? Хусусан, банданингумрини маҳв этиш орқали борлик- 
ни йўқликка айлантирадими? Ахир, ўлимнинграНгини кўриш, ажал- 
нингтаъмини билиш қудратли яратгувчи иродасига шаккоклик са- 
налар экан, ажалнингборни йўққилишдек “яралмиш”ларини қай 
тариқа тушуниш мумкин? Бу Оллоҳнинг иродасига тубдан зид бо- 
риш эмасми? Ахир, у буюк солиҳ куч - бани Одам деб аталган ҳаёт 
зийнатини йўқлик комигатортиб олиб кетаяпти-ку!
Паноҳ эди салтанатлар Ҳакимга фақат,
Лжал билан олишмоқлик эди армони...
Боқар эди ой тамғали тоқи равоққа.
Маҳобати улуғ эди, о, унинг ҳаддан.
Тенгсиз журьат керак эди оишб ўтмоққа,
Асрларнинг ўзи тиккан бундай сарҳаддан.
Ажал билан олишувдир, дерди, ниятим,
Иккимиз ҳам Ҳақ олдида соме ҳар қачон... (П, 382-383)
Ҳаким қодир Эгам олдида канчалар бурчли эса-да, ажалга қарши 
курашни у шаккоклик деб эмас, буюк Яратгувчининг яралмиш- 
лари сир-асрорини тушуниш, моҳиятини англаш, деб тушунади. 
Инсон умрини узайтириш барабарида ҳдётни янааа нурафшон этиш- 
ликни ээгуликнинг олий белгиси деб билэди. Ва шу йўсинда ёвуэ- 
ликнинг домини даф этишга чоғланади. Ҳаким руҳиятидаги шаъ- 
шадор нур - яратгувчилик салоҳиятинингтабиатини англаш, ба- 
диий тадқиқэтиш достоннинг ёруғ саҳифаларини ташкил этади.
64
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ҳаким кўнглидаги ана шу сеҳрли нурдостон лирик қаҳрамонини 
оҳанграбо сингари ўз домига тортади.
Ҳакимнинг ажал билан олишуви Эзгулик билан Ёвузликнинг 
боқий муҳорабаси тариқдсида тасвирланади. Шу боисдан ҳам биз 
Ҳакимнинг ҳдр бир ҳатги-ҳаракатини бефарқкузата сшмаймиз. Ҳаким 
майитни жарроҳпик усули билан ёриб, ботинидаги ички аъзоларини 
ўрганишга жазм этади. У достон воқеаларининг меҳварини ташкил 
қилади. қолган ҳамма ҳодисалар ана шу меҳвар теграсида кечади.
Ибн Синонинг одам ички аъзоларини ўрганиш учун жарроҳлик 
усулига мурожаат этганлиги тарихдан бор гап. Фақат достонда ушбу 
тарихий маълумот ҳаётий омиллар эвазига, Ҳаким ва Мирзо руҳия- 
тида кечган ҳис-туйғулартасвирини бериш, психологиктаҳлил ҳисо- 
бига ишончли манзара ҳосил қилган. Хусусан, Мирзо Малика ғаза- 
бига дучор бўлиб мамлакатдан қувилгач, у ўз жиловдори билан 
Ҳамадонга Ҳаким ҳузурига юкуниб келади. Мирзога Ҳаким бағрин 
очиб, лутфу карам кўрсатади. Узоқларда қолиб кетган севикли диёр 
ҳозир Мирзо шаклида кўрингани боисмикан, Ҳаким уни ичкарига 
бошлайди. У Ҳаким ишончини қозониб, шогирдликкаўтади.