Абдулла орипов шеъриятида тарихий

Наҳот мен ҳам яшаяпман ўлмоқлик учун/
Яратишдан мурод нимағ Бундай чоғ Ҳаким 
Тавба билан бош эгарди, келтирдим, деб шак.
Бандаларга банда ишин буюрдинг токим,
Ҳар заррада ўзинг борсан, ўзинг бор бешак. (П, 375)
Инсон кўнглида мужассамлашган нур руҳинингтийранлиги- 
ни, ҳаёт жавоҳирини англатса, вужуднинг сўниклиги қалбдан 
нурнинг йўқолганлигини билдиради. Бу, бандасига ҳам буюк 
мўжизакор бунёдкорлик насиб этган. қачонки, инсон ўз борли- 
гини гўзалликлар яратиш билан тасдиқламас экан, бу унинг учун 
маънавий ўлим билан баробар, демакдир. Инсоннинг борлигию
61
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Йўқпиги руҳига яширинган нур-ёруғликнинг даражаси билан бел- 
гиланади. Бу нарса, достондаги ҳаёт ва ўлим, боқийлик ва оний- 
лик, муҳаббат ва нафрат сингари боқий масалалар тадқиқотидан 
аён тортади. Вазирнинг ўғли Мирзо фаолияти орқали бўртиб кўзга 
ташланган Ҳасад рамзли маъно касб этади. V маънан ўлимнинг 
тимсоли сифатида кўрсатилади. Хусусан, Малика билан Ҳаким 
ўртасида юзага келган самимий ишонч туйғусидан шубҳага туш- 
ган Мирзо кутубхонани ёқиш орқали Ибн Синони саройдан йўқо- 
тиш пайига тушади. Ёвуз ниятига эришади ҳам (“ Кулфат деган 
келса асли кела берар, рост. Бир чувалган ипни энди тараб чиқар 
ким? Китоб ёқар деган номни олганди паққос. Ўз умрини кито- 
бларга бахш этган Ҳ аким”).
Мирзонинг Маликага “муҳаббати” риёга беланган, ёлғонга ўран- 
ган кечинма. Зеро, у катта бойлик ва давлат илинжида Маликага 
иш қ изҳор этади. Ана шу сохта кечинмалар Риё ва Ҳасад ҳосиласи 
бўлгани боисидан ўз бошига етади. Мирзо Маликанинг қаҳрига 
дучор бўлади, Бухородан ҳайдалади. Малика ўзини саройнингтан- 
тиқ нуриман, дер экан биз ёруғликнинг нечоғлик катта қудратга, 
мўъжизакорсалоҳиятга қодирлигини ҳис этамиз.
Абдулла Орипов Абу Апи ибн Синонинг аҳлоқий-фалсафий 
қарашларини ўқиб-ўрганган, чуқур ўзлаштирган, моҳиятини те- 
ран англаб етган мутафаккир шоир сифатида бўй кўрсатади. Бу 
нарса, достондаги И ш қва Билишнингбадиий талқинидаги фалса- 
фиЙ маънолардан сизиб чиқади. Хусусан, Маликадаги Ишқтуйғу- 
си икки вужуднинг бир-бирига майли, интилиши, етишиши та- 
риқасида эмас, аксинча ўзликни билиш, ўз кўнглини тушуниб 
етиш ва ўзлигини қадрдаш тариқасида талқин этилади. Ёш Ҳаким- 
нинг илмгаташналиги, илм-фанга, маърифатга чанқоқлиги инсон 
кўнглидаги зиёни билиш сари йўналтирилган муҳаббатдир. Бу -
бир. Иккинчидан, Кўнгил нурининг маъно жилоларини тушуниш 
ҳамда тушунтириш орқали муаззам ҳаёт мазмунини ўқишдан ибо- 
рат. Ишқ ва Билиш ўзаро боғлиқ. Ва улар бир-бирини тўлдиради. 
Зеро, кўнгиллардаги нур, зиё ҳаёт ишқидир. Ҳаётни, демакки, 
Борлиқжилваларини маъноли ранглари билан туйиш, демакдир. 
Ҳаёт ҳақиқатини, эзгуликнинг гўзаллигини билиш салоҳиятидир. 
Ибн Синонинг “ Китоб аш -ш ифо” асарининг бир қисми бўлган 
“Руҳтўғрисида” фаслида таърифланишича, “...нур шаклида зоҳир 
бўлган И ш қақлни мафгун қилади ва олға етаклаб, мукаммаллаш- 
тиради. Ана шу мафтункорлик, камолотга иштиёқ Ишқнинг файз- 
бахш ҳислатидир.
62
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ибн Сино Ишқни руҳни яшнатувчи қувват, демакки, инсон- 
ни балоғат ва фазилатга сероб қиладиган омил деб қарайди”.45 
Ибн Сино ёзадики, зукко ва фаросатли, оқил кишилар қалб ме- 
валарида яширинган ва соф муҳаббатни ташкил этадиган ҳислар- 
дан баҳра олишга ошиқадилар. Шу тариқа, муҳаббат охир-оқибат- 
да шахсни руҳан олижаноб қилишга ёрдам беради, уни эзгулик 
манбаига яқинлаштиради. Эзгулик Ибн Синода жуда кенг маънода 
олиб қаралган. Бу — мутлақ Ҳақиқат, бу - ақди кулл, бу - кои- 
нот, табиат ва инсон ҳақидаги билимлар мажмуи. Бу — маънавий 
етуклик, юксак ҳиссиётлар тантанаси ва ниҳоят, хайрли бурч, 
руҳоний покликдир. Буларнинг бари Эзгулик, Хайр, Эзгу неъмат 
тушунчаларида мужассамлашган. Инсоннинголий саодати шу фа- 
эилат ва файзга мушарраф бўлишдир.46
А бдулла О р и п о в ўэ д остони да бую к м утаф акки р н и н г 
Эзгулик ва адолат, Ҳаққа етишиш ҳақидаги фалсафий фикрлари- 
ни, аҳлоқий қарашларини сингдириб юборган. Буҳол Ҳаким би- 
лан Малика нутқида, бадиий талқинларда эоҳир бўлади.