Abdijamilova biybisanem abdiraximovna

 

---

12
I BAP. OQÍWSHÍLARDÍ KÁSIPKE BAǴDARLAP OQÍTÍWDÍŃ
TEORIYALÍQ MÁSELELERI 
1.1-§. Kásipke baǵdarlap oqıtıwdıń rawajlanıw tarıyxı
Insannıń bilim, kónlikpe hám qábiliyetlerine baylanıslı kásipke jaramlılıq 
dárejesin bahalaw elementleriniń payda bolıw tarıyxı erte dáwirlerge barıp 
taqaladı. Eramızǵa shekemgi bolǵan III mıń jıllıqlarda áyyemgi Vavilonda 
mırzalar tayarlawshı mektepte pitkeriwshiler sınawdan ótkerilip barılǵan. Sol 
dáwirler bilim dárejesinen kelip shıqqanda, kásiplik tayarlıq kórgen mırza 
Mesopotamiya 
civilizaciyasında 
oraylıq orında turǵan. Bul 
mektep 
pitkeriwshileriniń hár biri tańlaǵan tarawı boyınsha maman qánige esaplanǵan. 
Olar jer maydanların ólshey alǵan, qala qurılısında arxitekturalıq jaqtan durıs 
sheshim qabıl etken, jol qurılısında qalalar aralıq baylanıs ushın qısqa, qáwipsiz 
hám kem qárejetliligine itibar qarata alǵan, mal-múlk bólistiriliwinde ádillikke, 
nızamlılıqqa tiykarlanǵan, muzıka ásbapların shertiw usılların meńgergen hám 
qosıq aytıwdı bilgen. Sınaw dáwirinde olardıń gezlemelerdi, metallardı, 
ósimliklerdiń túrlerin biliwi, sonday-aq, barlıq tórt arifmetikalıq ámellerdi orınlay 
alıw kónlikpeleri tekserip kórilgen. Áyyemgi Mısırda kásipti iyelewge talapker 
sáwbetten ótkerilip, onıń ómir bayanı, bilim dárejesi, sırtqı kórinisi hám 
sáwbetlesiwde ózin tuta biliw kónlikpeleri sınnan ótkerilgen. Sońın ala miynet 
etiw, esitiw, sır saqlaw qábiliyetleri ot, suw hám ólim menen qorqıtıw arqalı sınnan 
ótkerilgen. Aytıwlarına qaraǵanda, sınap kóriw hám tańlawdan ótkeriwdiń bunday 
qıyın sistemasın ótmishtiń ullı alımı Pifagor óz basınan ótkergen. Oqıwdan soń 
Gretsiyaǵa qaytıp kelip, ol ózi basıp ótken sınawlar sisteması tiykarında 
oqıwshılardı tańlap alatuǵın mektep ashqan. Pifagor intellektual qábiliyetlerge 
tiykarǵı itibardı qaratqan hám kórkemlep aytqanda: ―Hár qanday aǵashtan da 
merkuriydı jonıp bolmaydı‖ – dep esaplaǵan. Sonday-aq, ol jaslardıń ózin 
tutıwında óz aldına itibarın qaratqan hám onı insan xarakterinde sáwleleniwshi 
tiykarǵı kórsetkishler dep sanaǵan. Pifagor oqıtıwshılar hám ata-analar 
usınıslarında esapqa alǵan, hár bir jańa oqıwshını gúzetip barǵan. Sonnan keyin onı 
óz pikirin erkin ańlatıwǵa hám sáwbetlesi menen básekilesiwge úyretken. 

---

13
Eramızǵa shekem bolǵan mıń jıllıqta Qıtayda húkimet ámeldarı kásibi hám 
lawazımı keń tarqalǵan. Sáykes túrde usı kásipti tańlawdaǵı dáslepki elementlerde 
usı jerdiń ózinde júzege kelgen. Bunday kásipti tańlawǵa qarar etken jaslar sán-
saltanatlı ruxta suwǵarılǵan ortalıqta mámleketlik imtixanların tapsırǵan. Imtixan 
sorawların kópshilik jaǵdayda imperator ózi belgilegen, sonday-aq, sınawdanda ózi 
ótkergen hám talapkerlerdi saylaw kóp basqıshlı usılda ámelge asırılǵan. 
Sparta, Afina, Rimniń áyyemgi tariyxında basqa mısallardı kóriw múmkin. 
Spartada áskerlerdi, Rimda gladiatorlardı tayarlawdıń jetilisken sisteması jaratılǵan 
hám tabıslı ámelge asırılǵan. ―Adamlar, – dep jazǵan edi Platon, – bir-birlerine ol 
dárejede uqsas bolıp tuwılmaydı, olardıń tábiyatı hám qábiliyetleri hár qıylı boladı. 
Sol sebepli barlıq wazıypalardı ámelge asırıwda, óz tábiyiy qábiliyetlerine 
sáykes túrde jumıslar tańlaǵanda onı jaqsılaw, tez hám kóbirek dárejedi ámelge 
asırıw múmkin boladı‖. Platonnıń ―Mámleketshilik‖ shıǵarmasında: Qanday 
ámeldardı tańlaw kerek? – degen sorawına Sokrat tómendegishe juwap beredi: ―Eń 
isenimli, márt hám imkaniyatları keńlew bolǵan shaxslarǵa kóbirek itibardı 
qaratıw, bunnan tısqarı tek ǵana joqarǵı dárejedegi joqarı mánáwiyatlı adamlardı 
emes, bálkim usı dárejedegi tárbiya beriwge ılayıq adamlardı da tabıw zárúr. Olar 
bilimlerdi tez qabıl qıla alıwları hám tez pikirley alıwları, bekkem yadta saqlay 
alıw, óz pikirinde qatań turıwshı hám múnásebetlerde miynetkesh insanlardı tabıw 
lazım‖. 
Eramızǵa shekem bolǵan 900 hám 600 jıllar aralıǵındaǵı hind vedalarında 
zergerler, temirshiler, toqıwshılar, boyawshılar, arqansazlar, ustalar, gúlálshiler, úy 
xizmetshileriniń túrli qánigeliklerin, akrobatlar, palkerler, nayshılar, oyınshılar 
kásip sıpatında sanap ótilgen. Sonday-aq aktyorlar, sudxorlar hám sáwdagerlerde 
bar bolǵan. Bunday maǵlıwmatlar kóp bolıp, olardıń barlıǵı búgingi kúnde kásiplik 
diagnozlaw yamasa kásip tańlaw, dep atalatuǵın túsiniklerdiń áyyemnen 
qálipleskenligin bildiredi. 
1908-jıldıń yanvarında Bostan qalasında óziniń ómirlik miynet jolın 
tańlawǵa járdem beretuǵın jaslardı kásipke baǵdarlaw byurosı óz jumısın baslaǵan. 
Bul byuro iskerligi kásipke baǵdarlaw jumıslarınıń tiykarı retinde qabıl etilgen. 

---

14
Keyinshelli usı túrdegi byuro Nyu-Yorktada shólkemlestirildi. Onıń wazıypaları 
qatarına insanlardıń túrlı kásiplerdi iyelewinde qoyılatuǵun talaplar, mektep 
oqıwshılarınıń qábiliyetlerin tereńirek úyreniw sıyaqlılar kirgen. Byuro jumısı 
oqıwshılar menen sheriklikte test hám anketalardan paydalanılǵan halda ámelge 
asırılǵan. 
Usı dáwirde Angliyada arnawlı ministirlik ruxsatı menen 17 jastan kishi 
bolǵan oqıwshılardıń kásip tańlawlarına másláhát yamasa kóbirek ámeliy 
xarakterdegi maǵlıwmatlar menen járdem kórsetetuǵın mekemeler ashıw jolǵa 
qoyılǵan. Bul jerde 1911-jılda miynet birjaları hám bilimlendiriw mekemeleri 
sherikligindegi jumıstı muwapıqlastırıwshı arnawlı xabarnama basıp shıǵarıw jolǵa 
qoyılǵan. 
1922-jılda Germaniyada ―Kásipke baǵdarlaw hám másláhát haqqında‖ǵı 
Nızam qabıl etilgen hám usı tiykarda sistemanı ámelge asırıw principlerin 
ańlatıwshı ―Nızam‖ tastıyıqlanǵan. 
Rossiyada kásipke baǵdarlaw jumısları XX ásirdiń dáslepki jıllarında ámelge 
asırıla baslandı. Moskvadaǵı oqıtıwshılar úyiniń Pedagogika muzeyinde túrli 
tiptegi mektep oqıtıwshıları kásip tańlawǵa baylanıslı bir qatar izleniwler alıp 
barǵan. Bunda tiykarǵı itibar qaysı kásiplerge talap kóbirek bolǵanlıǵına, olardı 
tańlawda oqıwshılardıń qanday sebeplerge tiykarlanıwın izertlewge qaratılǵan. 
1927-jılda Leningradta(házirgi Sankt-Peterburg) shólkemlestirilgen kásiplik 
másláhát byurosında ámeliy izleniwler menen birge ilimiy izleniwlerde alıp 
barılǵan. Kásipke baǵdarlaw jumıslarınıń ilimiy-pedagogikalıq tiykarların islep 
shıǵıwǵa P. P. Blonskiy, A. S. Makarenko sıyaqlı ataqlı rus alımları áhimiyetli úles 
qosqan. Olar oqıwshılardı kásipke baǵdarlaw jumıslarınıń psixologiyalıq-
pedagogikalıq tiykarların qáliplestirip, onıń keyingi adımları ushın sharayat jaratıp 
berdi. Kásipke baǵdarlaw jumısları politexnikalıq tálim, ámeliyat hám shaxs 
tárbiyası úzliksiz baylanısta alıp barıldı. 
1930-jıllardıń baslarında Kásiplik keńes beriw hám kásipke baǵdarlaw 
oraylıq laboratoriyası aktiv shólkemlestiriwshilik jumısların alıp bardı. 1932-jılǵa 
kelip bul túrdegi byurolar sanı 54 danaǵa jetkerildi. Bıraq bul dáwirde kásipke 

---

15
baǵdarlaw jumısları rawajlanıwına oqıwshılar miynet tálimine bolǵan itibar 
kemeyip barıwı jáne mektepte oqıwdıń jıyın-terim mapazında uzaq múddetli 
úziliske túsiwi óziniń keri tásirin tiygizdi. 1950-jıllardıń baslarında kásipke 
baǵdarlawǵa bolǵan itibar jáne arta basladı hám belgili dárejede ilimiy-metodikalıq 
kóz-qaras payda boldı. 
Sonnan keyingi dáwirlerde oqıwshılardıń qızıǵıwları hám xalıq-xojalıǵı 
mútájliklerinen kelip shıǵıp kásipke baǵdarlaw jumısları bes jıllıq rejeler tiykarında 
shólkemlestirilip barıldı. 
Miynet hám kásiplik tayarlıq sisteması tuwrıdan tuwrı jaslardıń miynet hám 
kásiplik tárbiyasın kásiplik informaciyalar, kásip tańlaw, kásipke baǵdarlaw 
jumısların ámelge asıratuǵın úlken jumıslardan biri bolıp, óziniń tarıyxıy 
qáliplesiw hám rawajlanıw jolına iye. Xalqımızdıń millet, elat bolıp qáliplesiwin 
miynetsiz, kásiplersiz, ónersiz kóz aldımızǵa keltirip bolmaydı. Dáslepki jámiyet 
payda bolǵannan baslap miynet penen shuǵıllanǵan. Dáslep tek ǵana kún keshiriw 
ushın qılınǵan miynet keyin ala úlkenirek máqsetti, materiallıq payda kóriw ushın 
ámelge asırılıp, hátteki X ásirlerde iri áskeriy armiyalardı, millionlap xalıqlardı 
buyumlar, kiyim-kenshekler, azıq-awqatlıq zatlar menen támiyinley alatuǵın islep 
shıǵarıw tarawları dárejesine shekem rawajlanǵan. 
XII–XV ásirlerde Mawarannahr hám Xorasanda ónermentshilik ilimi kólemi 
rawajlanıwı eń joqarǵı dárejege kóterilgen. Hár bir xalıq ata-babasınan miyras 
bolıp, áwladlardan-áwladlarǵa ótip kiyatırǵan óziniń tariyxıy-mádeniy birligi 
menen ajıralıp, ózine tán qásiyetlerdi saqlap kelgen. Respublikamız aymaǵında 
ótkerilgen arxeologiyalıq izertlewler ónermentshilik bul jerlerde eki mıń jıllar aldın 
rawajlanǵanlıǵın kórsetedi. Bul dáwirde klasslıq jámiyet payda bolıp, iri miynet 
bólistiriliwi tiykarında ónermentshilik ǵárezsiz taraw bolıp ajıralıp shıqqan. 
IX–XII ásirlerde ónermentshilik keń rawajlanıp, xalqımızdıń sırt eller menen 
sıyasıy, ekanomikalıq hám mádeniy baylanısları tabıslı jolǵa qoyılǵan. Ayrım 
dereklerde jazıp qaldırılıwınsha 32 túrli óner túri bar bolǵan xalıq jasaytuǵın orındı 
qala dep ataǵan. 1897-jılı birinshi xalıqtı esap-sanaqtan ótkeriw waqtında úlken 
qalalarda xalıqtıń kópshilik bólegi ónermentler esaplanǵan. Máselen, Namangan 

---

16
xalqınıń 64 payızı, Qoqannıń 52 payızı, Chusttıń 54 payızı, Marǵilannıń 50 payızı 
ǵárezsiz kásip-óner iyeleri esaplanǵan. 
Ónermentshiliktiń erte dáwirlerde eń kóp tarqalǵan túri temirshilik, 
zergerlik, mıskerlik hám aǵash ustashılıǵı. Házirge shekem keń tarqalǵan áyyemgi 
kásiplerden biri aǵash buyımlardı jasaw ónermentshiligi esaplanadı. XX ásir 
baslarında tigiw mashinalarınıń payda bolıwı menen jańa ónermentshilik kásibi – 
tigiwshilik júzege keldi. Ózbeklerdiń eń keń tarqalǵan úy kásiplerinen biri milliy 
bas kiyimin tigiw bolıp tabıladı. 
Bulardan tısqarı ónermetler teriden hár qıylı buyımlar jasaǵan, ayaq-kiyim 
ustaları ózleri tayarlaǵan ónimlerin qala hám awıllarda júrip xalıqqa satqan. 
Nanbaylıq, konditerlik ónimlerin islep shıǵarıw hám kássaplıqta tiykarǵı 
kásiplerden bolıp, olardıń dúkanları hár adımda ushırasqan. Úlken toy-merekeler 
ótkeriw ádeti arnawlı aspazlıq kásibin júzege keltirgen. 
Shıǵıstıń ullı oyshılları derlik barlıq dáwirlerde óz shıǵarmalarında, qosıq 
hám ǵazellerinde, ádebiy miyraslarında hadal miynetti, kásip óner iyelewdiń 
áhimiyeti hám zárúrligin atap ótken. Farabiydiń pikirinshe: ―Insan ázzi bende, hesh 
nársege uqıpsız maqluq emes, bálkim ol eń joqarǵı kámillik nátiyjesi bolıp, óziniń 
aqıl sanasına basshılıq etiwshi, ózi ushın zárúr bolǵan hámme nárseni jaratıwǵa 
uqıplı barlıq esaplanadı‖. Farabiy miynet hám kásip-óner kónlikpelerin, etikalıq 
pázıyletlerin payda etiw zárúrligi haqqında aytıp ótip: ―Eger kásip-óner pázıyleti 
tuwma bolǵanda, patshalarda ózleri qálep hám háreket etip emes, bálkim patshalıq 
olarǵa tek ǵana tábiyiy túrde miyasar bolǵan, tábiyat talap etken tábiiy bir 
májbúriyat bolıp qalar edi. Kásip-óner pázıyleti tuwma bolmas eken, xalıqlar hám 
qala turǵınlarında ádep-ikramlılıq, salt-dástúr, kásip-óner, ádet hám shıdamlılıqtı 
payda etiwi adamnan zor kúsh hám qúdiret talap qılǵan bolar edi. Bul eki jol 
menen, yaǵnıy tálim hám tárbiya jolı menen payda etiledi. Tálim degen sóz 
xalıqlar hám qalalar ortasında teoriyalıq pázıylet hám ámeliy kásip-óner 
pázıyletlerin birlestiriw degen sóz‖, – degen edi. 
Kásip-óner iyelewdiń áhimiyeti haqqında enciklopedik alım Abu Ali Ibn 
Sinanıń (980-1037) shıǵarmalarında da ushıratamız. Onıń pikirinshe balaǵa 

---

17
jaslıǵınan qandayda bir kásipti úyretiw lazım. Bala kásipti belgili dárejede 
ózlestirip bolǵannan soń, óz kásibinen turmıs keshiriwde paydalanıwdı, yaǵnıy 
hadal miynet penen gárezsiz turmıs keshiriwge úyretiw kerek. 
―Jaslarǵa bilim bere otırıp, olarǵa óner úyretiw áhimiyetli juwapkershilikli 
jumıs. Óner iyelew arqasınan jaslar hár qanday jaramsız is-háreketten awlaq 
boladı‖, – dep túsindiredi Abu Ali Ibn Sina. Onıń ónerli bolıwǵa qaratılǵan 
násiyatları házirgi kúnde de qunlı. Mine usı sıyaqlı Shıǵıs, Oraylıq Azıya oyshılları 
hám turkiy xalıqlar shayırları da kásip-óner iyelewdiń áhimiyeti haqqında óz 
shıǵarmalarında qımbatlı másláhátlerdi qaldırǵan, bul miyras házirgi kúnde de 
jaslardı kásipke baǵdarlawda oǵada áhimiyetke iye. 
Insaniyattıń tarıyxıy rawajlanıwında Shıǵıs hám Batıstada jaslardı kásip-óner 
iyelewlerine óz aldına itibar menen qaralǵan. Olardıń kásip iyelewlerinde atalıq, 
ustazlıq másláhátlerin, jol-jobaların turaqlı túrde berip kelgen. Rásmiy túrde 
kásipke baylanıslı keńes beriw mekemeleri ásirimizdiń baslarında payda bola 
baslaǵan. 
Tarıyxıy maǵlıwmatlarǵa tiykarlanıp aytıwımız múmkin, kásipke baǵdarlaw 
jumısları áyyemgi waqıtlardan qáliplesip kelgen. Kásipke baǵdarlaw jumıslarıda 
insaniyat jámiyet civilizaciyasınıń mútájliklerinen kelip shıqqan hám olda jámiyet 
sıyaqlı óz rawajlanıw tarıyxına iye. Tábiiy túrde, kásipke baǵdarlaw, kásipler 
payda bolıwınan hám oǵan mútájlik júzege keliwinen aldın payda bolıwı múmkin 
emes edi.