Abdijamilova biybisanem abdiraximovna

1.2-§. Kásipke baǵdarlap oqıtıwdıń teoriyalıq hám metodologiyalıq tiykarları 
Ulıwma hám orta bilimlendiriw mektepleriniń iskerliginiń zárúr 
wazıypalarınan biri oqıwshılardı turmısqa hám kásip tańlawǵa baǵdarlawdan ibarat 
bolıp esaplanadı. IX klass pitkeriwshileri akademiyalıq licey hám kásip-óner 
kollejlerinde ıqtıyarlı májbúriy tálimdi dawam ettiredi. Usı proceste kásip –ónerge 
baǵdarlaw isleri nátiyjeli shólkemlestirlmegen bolsa, IX klass pitkeriwshileriniń 

---

18
akademiyalıq licey hám kásip-óner kolledjlerinde taraw baǵdarların tańlawda 
mashqalalı jaǵdaylar payda boladı. Olar tómendegilerden ibarat:
- bazıbir abıraylı, zamanagóy kásiplerge tańlaw júda úlken boladı, bazı bir 
kolledjlerde oqıwshılar sanı jeterli bolmawı múmkin;
- ekonomika, huquq penen baylanıslı taraw baǵdarlarındaǵı koledjlerge jaslar 
kóbirek qızıǵadı, al kerekli fundamental pánler oqıtılatuǵın baǵdarlarda bolsa az 
sanlı oqıwshılar ǵana oqıwdı qáleydi;
- oqıwshılardıń ózleride, ata-analarıda tálim alıwdı akademiyalıq liceyde dawam 
ettiriwdi qáleydi, lekin bilim, individual, psixofiziologik qásiyetler esapqa 
alınbaydı hám t.b.
Joqarıda aytıp ótilgen mashqalalı jaǵdaylar payda bolmaslıǵı ushın kásip-
ónerge baǵdarlaw islerin jaqsı jolǵa qoyıw zárúr. Bunday jaǵdayda túrli kásip-
ónerge baǵdarlaw hám psixologik-pedagogikalıq diagnostika orayları qánigeleri
mektep oqıtıwshıları , psixologlar , kásip-óner kolledjleri basshıları hám
oqıtıwshılardıń kásip-ónerge baǵdarlaw tarawı boyınsha iskerliklerin úylestiriw 
hámde aktivlestiriw zárúligi payda boladı.
Kásipke baǵdarlaw jaslarǵa olardıń qızıǵıw, iykemlesiw qábiliyetlerine
hám jámiyettiń túrli kásiplerge bolǵan talabına muwapıq halda kásip tańlawǵa 
járdem beriwshi máqsetli iskerlik bolıp eaplanadı. Ol pánler ara rawajlanıwshı 
teoriyalıq hám ámeliyattıń birligi tiykarında payda bolıp, oqıw-tárbiya barısında 
ámelge asırıladı. Bunda tiykarǵı roldi teoriya iyeleydi. Jańa belgili teoriya
tiykarında ideya qáliplesedi, ol ámeliy isti ilimiy-ámeliy iske aylandıradı. Teoriya 
iskerlik sıyaqlı tez payda bolıp, jıllar dawamında rawajlanadı. Gúzetiw hám 
izertlew nátiyjesinde teoriya qáliplesedi hám ol tiykarǵı iskerlikti 
ıqshamlastırıwǵa xızmet qıladı. Kásipke baǵdarlaw teoriyası kásip-ónerge 
baǵdarlaw iskerligin nátiyjeli shólkemlestiriwge qaratılǵan túrli kóz-qaraslar 
kópligi, ideyalar hám qıyallar jıyındısı bolıp, ol házirgi waqıtta eki processti bir-
birine baylanıslılıǵı nızamlıqları haqqında tolıq túsinik beretuǵın ilimiy bilimlerdi 
shólkemlestiriw forması, jaslardı jeke qızıǵıwları, iykemlesiw hám qábiliyetlerine 
sáykes keletuǵın jámiyet ushın kerekli kásiplerge baǵdarlaw bolıp tabıladı.

---

19
Kásipke baǵdarlaw teoriyasınıń quramına: dálillewler, nızamlıqlar hám
principler kiredi. Kásipke baǵdarlawda ilimiy metodlar tiykarında alınǵan 
isenimli dáliller júdá az bolıwı sebepli bul boyınsha kerekli wazıypalar jańa 
dálillerdi jıynaw esabına, bir yaki bir neshe boljawlar járdeminde ámelge 
asırıladı. Máselen, hár bir aymaqta jaslardı málim bir kásipti tańlawlarına tásir 
kórsetetuǵın ózine say faktorlar bar. Kásipke baǵdarlaw teoriyasınıń ekinshi 
quramlı dúzilisi nızamlıqlar bolıp tabıladı. Nızamlardı biliw ilimiy izertlewdiń 
tiykarın quraydı. Tabılǵan nızamlıqlar pánniń arnawlı tilinde kásip-ónerge 
baǵdarlaw túsinigin
basqa pánlerge baylanıslı túsinikler menen óz-ara 
baylanıslılıǵın málim anıqlıqta ańlatadı. Hár bir teoriyanıń rawajlanǵanlıq dárejesi 
iskerlik tiykarındaǵı kerekli principler quramı hám sıpatı menen anıqlanadı. 
Kásipke baǵdarlaw principlerin belgilewde tómendegilerge itibar qaratıladı:
- sanalılıq;
- muwapıqlıq (shaxs qızıǵıwshılıǵi nızamlıqları menen jámiyet ushın zárúr bolǵan 
kásiplerge qarata talaptıń sáykes keliwi);
- kásip tańlaw aktivligi;
- rawajlandırıw (bul princip kásiptiń shaxs rawajlanıwına qarata xızmet qılıwı 
lazımlıǵı haqqındaǵı ideyanı ózinde sáwlelendiredi).
Sonıń menen birge, kásip-ónerge baǵdarlawda basqa bir qatar principler toparı bar 
bolıp, olar ulıwma pedagogikalıq principler menen tıǵız baylanısta ańlatıladı . 
Bular tómendegilerden ibarat:
- kásip-ónerge baǵdarlawdıń turmıs penen, miynet hám ámeliyat penen 
baylańislılıǵı;
- kásip-ónerge baǵdarlawdıń jaslar miynet tayarlıǵı menen baylanıslılıǵı;
- miynet tálimi hám tárbiyasınıń jaqsı jolǵa qoyılıwı;
Bunda oqıwshılardıń texnikalıq dóretiwshiligin shólkemlestiriw, olardıń sociallıq 
paydalı, ónimli miynetinen sheberlik penen paydalanıw kerek. 
Kásipke baǵdarlawdıń sistemalasqanlıǵı hám baylanıslıq principi ulıwma 
orta tálimde 1- klasstan 9- klassqa shekemgi kásip-ónerge baǵdarlaw isleriniń 
ajıralmaslıǵın támiyinleydi:

---

20
- kásip-ónerge baǵdarlawda mektep , shańaraq, qollap quwatlawshı mekeme, 
kásip-óner kolledji hám jámáátshiliktiń óz-ara baylanıslılıǵı jaslardıń kásip 
tańlawlarına járdem beriwdi kózde tutadı. Ol máqsetli hám muwapıqlastırıwshı 
iskerlikti birgelikte ámelge asırıw imkanın beredi;
- kásip-ónerge baǵdarlawdıń tárbiyalıq xarakteri sonda, ol rawajlanǵan shaxstı 
qáliplestiriwde ideyalogiyalıq, miynet, ekonomikalıq, morallıq, estetikalıq, huqıqıy 
hám fizikalıq tárbiyanı birgelikte alıp barıwdı talap etedi;
- kásip-ónerge baǵdarlaw islerin ámelge asırıwda diagnostikalıq hám tárbiyalıq 
jantasıwdıń óz-ara baylanıslılıǵı. Bul princip bir jantasıwdıń ekinshi jantasıwǵa 
qarama-qarsı qoyılıwın joq etedi;
- oqıwshılarǵa individual hám dárejelerge ajıratılǵan jantasıw olardıń
ózlestiriw dárejesi, jası, kásiplik qızıǵıwı, qálipleskenlik dárejeleri, turmıslıq 
rejelerge baylanıslı tárizde ámelge asırıladı. Bir toparda nátiyjeli bolǵan qural 
ekinshi topar ushın nátiyjesiz bolıwı múmkin. Oqıwshılardı dárejelerge ajıratıp,
toparlarǵa ajıratıw tásir etiw quralların tártipke saladı.
Dárejelerge ajıratıw óz ornında, individual jantasıwǵa sharayıt jaratıp beredi. 
- kásip-ónerge baǵdarlaw islerin birgelikte, toparlı hám jeke tártiptegi formaları 
oqıwshılardıń ata-anaları menen birgelikte is alıp barıwın, dástúriy, ulıwmalıq 
formadan ilajı barınsha qashıp, is alıp barıwdıń hámme formalarınan paydalanıwdı 
kózde tutadı; 
- kásip-ónerge baǵdarlaw isleriniń mazmunı, forma hám metodları shaxstıń 
kásiplik rawajlanıwı hám, házirgi waqıtta, jergilikli aymaqtıń kadrlarǵa bolǵan 
talabına say bolıwı názerde tutıladı.
Kásipke baǵdarlawdıń metodolgiyası kásipti sanalı tárizde óz betinshe 
tańlaw boyınsha ilimiy mashqalanıń metodları dúzilisi hámde tiykarǵı jol-jobalar 
haqqındaǵı táliymat bolıp, bunda jámiyettiń kadrlarǵa bolǵan talabın esapqa alǵan 
halda jaslardıń qızıǵıwların anıqlaw, olarǵa kásip tańlawda ilimiy járdem beriw 
túsineledi. Kásip-ónerge baǵdarlaw islerin shólkemlesiriwge tásir kórsetetuǵın 
konseptuallıq ideyalar onıń tiykarǵı qagıydaların quraydı. Bul ideyalardan biri 
diagnostikalıq izertlewler tiykarında jaslardıń qızıǵıw, iykemlesiw hám

---

21
qábiliyetlerin dianosikalaw, olardı durıs kásip tańlawǵa baǵdarlaw islerin 
shólkemlestiriw esaplanadı. Bul ideya ХХ ásirdiń 30-jıllarında keń tarqalǵan 
bolıp, bunda testler keń qollanılǵan. Testlerdiń jetilistirilmegenligi, nadurıs 
qollanılǵanlıǵı hámde basqa bir qatar sebeplerge kóre, diagnostikalıq izertlew 
―tárbiyalawshı koncepciya‖ menen almastırıldı hám olar bir-birine qarama-qarsı 
qoyıldı. Lekin, sol waqıtları-aq diagnostikada, tárbiya hám kásip-ónerge 
baǵdarlawdıń ámeliy islerinde birdey kerekli áhimiyetke iye ekenligi anıq edi.
Mámleketimizde tálim sistemasın reformalaw baslanıp búgingi kúnde 
diagnostikanıń roli artıp barmaqta. Búgingi kúnde kásip-ónerge baǵdarlaw 
sistemasınıń tiykarǵı wazıypası oqıwshılarǵa olardıń qızıǵıw, iykemlesiw, 
qábiliyet hám imkaniyatların durıs diagnozlap, qálegen májbúriy tálim 
sistemasın, yaǵnıy akademiyalıq licey yaki kásip-óner kolledjinde dawam 
ettiretuǵın tálim baǵdarın ańlı hám durıs tańlawlarında kerek bolatuǵın, ilimiy 
tiykarlanǵan másláhátler beriw bolıp tabıladı. Bul másláhátler usınıs xarakterinde 
bolıp, haqıyqıy tańlawdı oqıwshınıń ózi ámelge asıradı. Ulıwma bilimlendiriw 
mekteplerinıń kásip-ónerge baǵdarlaw isinıń máqset hám wazıypası sol aymaq 
talabı ushın zárúr kásiplerge , kásip-óner kolledjleriniń bar taraw baǵdarlarına,
oqıwshılardıń imkaniyatların esapqa alǵan halda usınıs beriwden ibarat. Bunı 
tabıslı ámelge asırıw bolsa kásip-ónerge baǵdarlaw sistemasındaǵı túrli baǵdar 
boyınsha alıp barılǵan islerdiń sıpatına baylanıslı. Kásipke baǵdarlaw 
sistemasınıń tiykarǵı quramı: kásipler haqqında qadaǵalaw, dáslepki kásiplik 
diagnoz, kásip tańlawǵa baylanıslı másláhátler, kásip-ónerge tańlap alıw, sociallıq 
kásbiy muwapıqlıq, kásbiy tárbiya sıyaqlılardan ibarat.
Kásipler haqqında maǵlıwmat beriw oqıwshılardı túrli miynet túrleri,
kásipler shejeresi, kásiplerdiń ózine say qásiyetleri, xalıq-xojalıǵı, máselen, olar 
jasap atırǵan aymaqtıń kadrlarǵa bolǵan talapları, eń jaqın jaylasqan kásip-óner
kolledjleri hám olarda tayarlanıp atırǵan qánigelikler xarakteristikaları menen 
tanıstırıwdı óz ishine aladı. Kásipler haqqında tártipsiz maǵlıwmat bermew ushın
oqıwshılar alatuǵın bilimlerdi mal`im bir sistemaǵa salıw lazım. Kásipler
haqqında maǵlıwmat beriw oqıwshılardıń jas hám individuallıq qásiyetlerin 

---

22
esapqa alǵan halda alıp barılıwı kerek. Kásipke baylanıslı másláhátlerdiń máqseti 
oqıwshılarǵа orta arnawlı kásip-óner bilimlendiriw orınları baǵdarları boyınsha 
tálim túrin tańlawǵa járdem beriwden ibarat bolıp, olardıń meyillikleri, 
qábiliyetleri hám basqa úyreniwge tayanadı hám tómendegi basqıshlarda 
ámelge asırıladı:
Daslepki kásip-ónerge baylanıslı másláhátti klass basshısı, oqıtıwshılar, 
psixolog-pedagoglar, 
miynet tálimi oqıtıwshıları ámelge asıradı. Olar 
oqıwshılardıń kásip-óner tańlawǵa baylanıslı daslepki pikirleri menen tanısadı. 
Bul boyınsha niyetler oqıwshılardıń shaxsiy meyillikleri, qábiliyetleri, 
salamatlıǵina qay dárejede sáykes keliw-kelmesligin dodalaydı. Dodalaw juwmaǵı 
jekpe-jek sáwbet payıtında oqıwshılarǵa málim etiledi. Niyettiń durısliǵı 
maqullanadı yaki kásiplerge baylanıslı informaciyalıq-maǵlıwmat nátiyjelerin 
úyreniw haqqında másláhát beriledi. Kásiplerge baylanıslı informaciyalıq-
maǵlıwmat másláhát daslepki másláhát nátiyjelerine qarap beriledi. Bul 
maǵlıwmatlar tómendegi baǵdarlardı ózinde jámlestiredi: kásipler 
klassifikaciyası, kásipler professiogrammaları, psixogrammalar, aymaqtıń qaysı 
kásiplerge talapları bar ekenligi haqqındaǵı maǵlıwmatlar. Oqıwshı bul 
maǵlıwmatlar tiykarında ózin qızıqtırǵan, jam`iyet ushın kerekli bolǵan kásipti 
tańlaydı. Kásipke baylanıslı dáslepki qáliplestiriwshi másláhátte oqıwshınıń 
baslanǵish aldınǵı basqıshlarǵa baylanıslı alǵan bilimleri, miynet hám kásip 
tálimine baylanıslı daslepki kónlikpe hám tájiriybelerdiń qálipleskenlik dárejesi 
anıqlanadı hám zárúr másláhátler beriledi.
Kásipke baylanıslı muwapıqlastırıwshı másláhátte aldıńǵı basqıshlarda 
ótkerilgen izertlewler, diagnostika nátiyjeleri hám individual psixofiziologik 
qásiyetlerine qarap oqıwshı tárepinen nadurıs tańlanǵan kásiplik tálim túrinen 
onıń shaxsiy kórsetkishleri, kásip-ónerge jaramlılıǵı, meyilligine say kásip tálimine 
muwapıqlastırıwshı másláhátleri beriledi.
Kásipke baylanıslı qáliplestiriwshi másláhát shaxstıń kásip tálimi 
túrinen alıp atırǵan bilim, kónlikpe hám tájiriybelerdi qáliplestiriwdi dawam 
ettiriw, orta arnawlı kásip-óner tálimi baǵdarın tańlaw hám málim bir 

---

23
qánigelikti iyelew mazmunına iye boladı. Kásipke baylanıslı qadaǵalaw 
másláhátinde joqarıda keltirilgen másláhát basqıshları durıs ámelge asırılǵan –
asırılmaǵanlıǵi, tiykarǵı másláhátte qáliplestirilgen kónlikpe hám tájiriybeler 
qálegen hám májbúriy tálimde (orta arnawlı, kásip-óner táliminde) dawam 
etip atırǵanlıǵı, yaǵnıy usı taraw boyınsha ıqtıyarlı-májbúriy tálim dawam etpey 
atırǵan bolsa, sebepleri úyrenilipm analiz etiledi hám ámeliy juwmaqlar 
shıgarıladı. Izertlewlerde sol nárse anıqlanǵan, mektep oqıwshılarınıń 50 payızı 
jeke tártiptegi kásip másláhátine mútáj boladı. Bunday oqıwshılardı tómendegiler 
quraydı:
- ol yaki bul sebepten óz betinshe kásip tańlay almaǵan oqıwshılar;
- ata-anaları menen qarama-qarsılıqlar payda bolǵan oqıwshılar;
- ózi tańlaǵan kásip jolınıń durısıǵın dálillew tileginde bolǵan oqıwshılar;
- ósip-úlkeyiwi hám minez-qulqı xarakterli bolǵan oqıwshılar.
Sol sebeplide mektep kásip-ónerge baǵdarlaw xanasınıń aymaqtaǵı kásip-ónerge 
baǵdarlaw hám psixologik-pedagogikalıq diagnostika orayı menen birgelikte
kásip-ónerge baylanıslı másláhát islerine ayrıqsha itibar menen jantasıwlardı 
talap etedi. Kásipke baǵdarlawdıń quramındaǵı bólimlerinen biri kásip-ónerge 
tańlap alıw, yaǵnıy qandayda bir kásipti jaqsı ózlestiretuǵın hám kásiplik 
iskerlikti tabıslı orınlaytuǵın shaxstı tańlap alıw bolıp tabıladı. Kásipke jaramlılıq 
shaxstıń fizikalıq sıpatları hám psixofiziologik qásiyetleri menen kásip talaplarıńıń 
sáykes keliwi dárejesi bolıp esaplanadı. Eger bul sıpat hám qásiyetler zárúr 
talaplar dárejesinde bolmasa, zorıǵıw payda boladı, nátiyjede kásiplik jaramsızlıq 
payda boladı, bunnan shaxsta, jámiyette zıyan kóredi. Kásipke tańlap alıw qıyın 
keshedi. Sol sebepli joqarı hám orta arnawlı oqıw orınları abiturientleri menen 
pedagogik testten tısqarı kásip-ónerge baǵdarlaw hám psixologik-pedagogikalıq 
oraylardıń ilimiy tiykarlanǵan xaraekteristika-usınısı tiykarında sáwbet ótkeriw 
máqsetke muwapıq boladı. Sociallıq kásiplik maslasıw (kónligiw) insannıń kásibin 
qanshelli durıs tańlaǵanlıǵin kórsetiwshi basqısh esaplanıp, bul basqıshta kásip- 
ónerge baǵdarlaw isleri hámde kásip-ónerge tayarlıqtıń kemshilikleri, jańa qızıǵiw, 
talaplar shaxstıń turmıslıq rejesi qay dárejede durıs yaki nadurıs ekenligi sıyaqlılar 

---

24
anıqlanadı. Sonıń ushında maslasıw kásip-ónerge baǵdarlaw isleri nátiyjeliginiń 
ózine say kriteriyası boladı.
Kásiplik maslasıw ulıwma bilimlendiriw mektebi, akademiyalıq licey, kásip-
óner kolledji, joqarı oqıw ornında oqıwshı yaki taabanıń ózi tańlaǵan kásipke 
maslasıwı hám kónligiwinen sonıń menen birge, isshi hám basqa kásiplik miynet 
sharaıtlarına muwapıqlastırıw barısınan ibarat bolıp, onıń nátiyjesinde xalıq 
xojaliǵın qánige menen támiyinlew bekkemlenedi. Bul dáwir mektepte miynetke 
tayarlaw, kásip tańlaw, kásiplik tayarlıq, miynet iskerliginıń baslanıwı esaplanadı. 
Bir qatar izertlewshiler kásiplik maslasıwdı eki basqıshqa bóledi: islep shıgarıwǵa 
(mektep,kolledj, joqarı oqıw ornı) hám islep shıgarıwda (tikkeley jumısta, islep
shıgarıw sharayıtlarında) kásipke maslasıw. Sol nárseni esapqa alıw kerek ,
kásiplik maslasıw miynetke maslasıw barısı sıpatında balalaıqtan baslanadı 
(bala úyde gúl óstirip atırǵanda, úy haywanlarına qarawda, úy islerine 
járdemlesip atırganda belgili bir dárejede dáslepki kásipke maslasıw barısı 
baslanadı).
9-klasstı pitkerip atırǵan oqıwshılar ushın akademiyalıq licey yaki kásip-
óner kolledjlerinde keyinirek joqarı oqıw orınlarında yaki islep shıgarıwda
kásipke maslasıw dawam etedi. Kásiplik maslasıw degende jáne insannıń 
iyelegen kásibine social – ekonimikalıq tárepten maslasıw barısıda túsiniledi . 
Maslasıw barısındа shaxstıń ol yaki bul sociallıq, kásiplik toparǵa aktiv qatnasıwı, 
bul topardagı sociallıq psixologiyalıq qatnaslardı ózlestiriwi ámelge asadı. 
Kásiplik tárbiya shaxstı qáliplestiriw barısı esaplanadı. Tárbiyanıń dúzilis 
quramına: ideologiyalıq, ekologiyalıq , miynet, tárbiyalıq, fizikalıq, aqlıy hám 
estetikalıq tárbiyalar kiredi. Kásiplik tárbiya sabaq hám sabaqtan tıs iskerlik
barısında ámelge asırılıp, kásipti ózlestiriw boyınsha oqıw-tárbiya barısın 
pedagogik baǵdarlaydı. Solay etip, kásiplik tárbiyanıń bas máqseti oqıwshılardıń 
miynetke hám kásiplik iskerlikke bolǵan talapların qáliplestiriwden ibarat bolıp 
tabıladı.
Kásipke baǵdarlaw isleriniń mashqalarına toqtap ótetuǵın bolsaq 
watanım`iz hám sırt ellerdegi tájiriybeler analizi rawajlanıp atirǵan mámleketlerge 

---

25
de , rawajlanǵan mámleketlergede baylanıslı bolǵan ayırım ulıwma ―awırıwlı 
noqatlar‖dı anıqlaw imkanyatın berdi. Olar tómendegi lerden ibarat: