Abdalieva P. Pedagogika nazariyasi va tarixi

         

---

OQITISH JARAYONINI TASHKIL QILISH  TURLARI 
 
Reja 
Oqitishning formalari, sinf dars tizimi 
Dars oqitishni tashkil  qilishning asosiy formalari . Darsning tuzilishi va tiplari 
Oqitishning boshqa formalari 
 
Adabiyotlar 
Munavvarov. Pedagogika  T-1996 y 
Tursunov I. Nishonaliev   Pedagogika kursi  T-1996 y 
Mavlonova R Pedagogika T-2001 y 
Komenskiy G`Buyuk didaktikaG` T-1975 y 
Likachev Pedagogika M-2000 y 
Pedagogika nazariyasi ma`ruzalar matni prof Xasanboev J 
 
Ta`lim    ijtimoiy  щodisa  bulib,  uning  tarixi    juda  uzokdir.  Ta`lim  insoniyat 
jamiyati  rivojlanishining    dastlabki  paytlaridayoq  katta  rol`    uynagan.  U  tuplangan 
tajribalarni, 
dunyo 
щaqidagi 
axborotlarni 
berish 
jarayonini 
ta`minlagan, 
insoniyatning  fakat  ijtimoiy  rivojlanishiga  emas,  balki  qiyin  sharoitlarda  yashay 
olishiga  щam yordam bergan. Uzluksiz rivojlangan jamiyatda ta`limning  mukammal  
emas  shaqli,  ya`ni  dars  ming  ming  yillar  mobaynida  vujudga  kelgan. 
Ya.A.Komenskiy  “Buyuk  didaktika”  asarida  jamoaviy  tarbiyaning    oldingi  barcha  
tajribalarni  umumlashtirdi,    sinfning  dars  tizimida  ta`limning  asosiy  didaktik 
printsiplarini  izchil  ifodaladi.  Usha  zamondan  buyon  qo0  mingdan  ortiq  vaqt  utdi. 
Shuncha  vaqt  mobaynida  darsning  tashkiliy,  shaqllari  щam    ta`limning  metodlari 
щam  takomillashib ketdi. 
Xalq maktablari  tashkil topgandan boshlab oqituvchi va oquvchilarning ozoro 
щamkorligi  щamda  ozaro  munosabati  muammolari  щam  vujudga    kelgandir. 
Ma`lumki, oqituvchining bilimi uning  darsdagi va uydagi  faoliyatining xarakteriga 
bevosita  bogliqdir,  faoliyatsiz  bilimlar  щam  bulmaydi.  Oqituvchi    ajoyib  yusinda  
dars  utishi  va  lekin  bu  darsning  natijasi  muayan  oquvchi  uchun    narsaga  arzimaslii 
mumkin. 
Shularga  kura  oqituvchi  ozini  ana  shunday  oquvchining  orniga  kuya  bilishi, 
uning    darsdagi  faoliyatini  va  uning    maktabda  butun  oqish  davrdagi    munosabatini 
tasavvur  qilish  goyat  muщimdir.  Vatan    tarbiya  va  ta`lim  asta  sekin  amalga  oshadi 
hamda  oquvchiga  barcha  darslar  majmui  qanday  ta`sir  etishiga,  oquvchi  qituvchi 
raщbarligida  ongli  va  faol  bajaradigan  ishlarning    щajmi  щamda  muntazamligiga 
bogliqdir. 
Oqituvchining  vazifasi-darsda  tafakkur  va  faoliyatning    ana  shu  turlarini  eng 
tugri  uygunlashtirishdir.  Binobarin  bunday  uygunlik  dars  samadarligini  oshirishning 
muщim omilidir.  
Ta`limda bilimlarnin ozlashtirish jarayoniga kuyidagi komponentlar kiradiҮ 
 Щodisalarni,  narsalarni kuzatish, axborotlarni idrok etish 
Olingan  axborotlarni  taxlil  kilish  (bilimlarning  xarakterli  belgilarini  aniqlash, 
taqqoslash, kochirish) 
Eslab qolish 
Ishlar, umumlashtirishlarning togriligini tekshirish щamda baщolash 

---

Ta`limni  baщolashning  asosiy  tashkiliy  shaqli  kuyidagi  ma`lum  belgilarga  ega 
bOlgan mashgulotlarga  guruxiy yosinda otkaziladi 
-Mashgulotlarning щar yili va щar bir oqish kuni bir paytda boshlanishi 
-Guruщdagi bolalarning yoshi  va soni jiщatdan baravarligi 
- material  organish  sur`atining bir xilligi 
-Oquv mashgulotlarining  ma`lum tashkiliy shaqlda otkazilishi 
Guruhli mashg`ulotlarning sinf-dars  tizimi deb atalgan bunday shaqli  keng tarqaldi, 
mustahkamlandi va hozir  ham ancha takomillashgan holda  mavjuddir.  
Maktab rivojlanish tarixida  20 yillarda ta`limning yakka tartibdagi shaqli notanqidiy 
yusinda  qabul  qilindi  va  amalietga  ta`limning  brigada  laboratoriya  metodi    kiritildi. 
Unda  bu  guruh  (5-6  nafar)  oquvchilar  oqituvchi    tavsiya  etgan  materialni    mustaqil 
holda    urganganlar.  Oqituvchi    maxsus  tushuntirishlar  bermay,  fakat  yul  yuriklar 
kursatgan.  Hamma  narsa  uchun    brigadir  javob    bergan.  Bunday  ta`lim  bolalarning  
uquv  faoliyati uchun  ma`suliyatini  pasaytirgan. Maktab barham  topishining  notug`ri 
pedagogik kontse ptsiyalari davrida  ta`limning (mashklar metodi) deb atalgan shaqli  
vujudga  kelgan.  Unda  oquvchilar    oqituvchining  topshirig`i  buyicha  qandaydir 
ob`ektning  loyihasini  tayerlaganlar.  Mazkur  g`oyalar  mualliflaring  aytishishcha  
oquvchilar  loyihani    tuzishda  uquv  rejasi    buyicha    utiladigan  predmetlarga  doyr 
kompleks  bilimlarni uzlashtirgan. 
 
Sungi  20  yil  mobaynida  pedagogika  nazariyasi    kombinatsiyalangan  darsni  
urganishdan  darsni    elementlari  buyicha    bosqichma-bosqich  uzlashtirishga,  undan 
sintetik va mukammmal urganishga utdi. 
Sinf-dars tizimi kuyidagi mazmunga egadir 
1    Har  qaysi    sinf  yoshi  va  bilim  darajasiga    kura  bir  xil  oquvchilarning  doyimiy 
guruhiga egadir 
2
 
dars jarayoni asosan  45 daqiqa (eki akademik soat 80 daqiqa) davom etib, qat`iy 
jadval asosida olib boriladi. 
3
 
 Dars  oqituvchi  va  oquvchilarning  faoliyat  borligiga  asoslanib  bulib,  bevosita 
oqituvchi raxbarligida jamoa, guruhli va yakka tartibda olib boriladi 
4
 
 Dars mashguloti olib borilaetgan va uzlashtirilaetgan materialning mazmuniga 
karab turli xil metodlar erdamida olib boriladi hamda umumiy ta`lim tarbiyaning 
bir qismi sifatida, albatta,  tugallangan bilim beradi va navbatdagi bilimlarni 
uzlashtirish zamin yaratadi. 
 
Bugungi kunda darslarni tashkil etishga nisbatan kuyidagi  didaktik talablar 
kuyilmokda: 
1. Darsning maksadi va  vazifalarining anikligi hamda pedagogik jihatdan tug`riligi. 
2.  Darsning  ta`limiy  tarbiyaviy  va  shaxsiy  rivojlantiruvchanlik  vazifalarining  birligi 
va uzviyligi 
3.  Uqitishning  yaxlit  dars  va  uning  ma`lum  qismlari  vazifalari  va  mazmuniga 
muvofik,  keladigan  oquvchilarning    bilish  faolliklari  va  mustakil  faoliyatlarini  
ta`minlashga xizmat qiluvchi makbul metodlarni tiklash 
4.  Mashg`ulotlarni  turli  shaqllar:    jamoa,  guruhli  va  yakka  tartibdagi  shaqllarini  
ma`kul ravishda kushib olib borish 
5.  Oqituvchining    rahbarlik  roli  bilan  oquvchilar  faol  bilish    faoliyatini  birga  olib 
borish. 
6. Darslarning uzaro uzviy va dialektik xususiyatga ega bulishiga erishish 

---

7. oquvchilarning esh va psixologik xususiyatlarini inobatga olish 
8. Darsda oquvchilarni uqitish va tarbiyalash uchun kulay shart sharoit yaratish. 
9. Darslarni demokratik talablar asosida tashkil etish 
10. Darsda oquvchi erkinligini ta`minlashga erishish. 
Bir  soatlik  darsga    muljallangan  dastur  uquv  materiali  mazmunini  baen  qilish, 
didaktik  maqsad  va  talablarga  muvofiq  tashkil  etilgan  mashg`ulot  turi  dars  tipi  deb 
ataladi. 
 
Ayni vaqtda ta`lim tizimida eng kup kullanadigan  dars tiplari kuyidagilar: 
1. Yangi bilimlarni baen qilish darsi 
2. Yangi utilgan materialni mustahkamlash darsi 
3. oquvchilarning bilim, kunikma  va malakalarini tekshirish darsi 
4. Takrorlash umumlashtiruvchi va kirish darslari 
5. Aralash darslari 
Muayan dars tipi asosida olib boriladigan mashg`ulotlarda ikkinchi, uchinchi bir dars 
tipining turlari bulishi mumkin. Misol uchun, ta`lim muassasalarida eng kup 
kullaniladigan dars tiplarining biri- ya`ni bilimlarni baen kilish darsida kuyidagi 
holatlar omalga oshirilishi mumkin: 
a) yangi bilimlarni  baen kilish 
b) yangi bilimlarni mustahkamlash 
v) yangi bilimlar ustida mashq utkazish 
g) yangi bilimlarga bogliq holda uy vazifalarini topshirish va hokazo. Demak, dars 
umuman jarayon davomida bir dars tipi  asosida tashkil etilmaydi. Shunga karamay 
darsning maksadi oquvchilarga yangi bilim berishga  qaratilgan bulsa, butun didaktik 
usullar  ana shunga buysindiriladi. Shuning uchun ham  bunday dars yangi bilim 
berish darsi  deb ataladi. Muayan dars tipi bilan  ish kurilaetganda boshka bir dars tipi 
unsurlarining asosiy tipidan urin olishi va ayni paytda asosiy dars tipining tuzilishini 
tashkil kilish mumkin. 
 
Dars  jarayonida  kuyiladigan  har  kanday  didaktik  usul  tuzilishini  ifodalashga 
xizmat    qilavermaydi.  Didaktik  usullar  ta`lim  metodi  bilan  baholangandagina  dars 
tuzilishini  tashkil  kila  oladi.  Ta`lim  metodlarining  uzgarishi  dars  tuzilishining  
uzgarishiga  olib  keladi.  Dars  jarayonining  uzgarishi  dars  tuzilishining  uzgarishiga 
olib  keladi.  Dars  jarayonining    muayan  qismida  dars  shaqli  ham  metodlarining 
uzgarishi-darsning yangi bosqichini boshlaganligini anglatadi. 
 
Demak  dars  tuzilishining  biridan  ikkinchisiga    utishi  va  shu  orqali  darsning  
shaql  va    metodlarining    uzgarishi  dars  bosqichi  deb  yuritiladi.  Dars  tipi  kuyidagi  
tuzilishga 
ega 
buladi: 
                    
 
 
 
 
 
 
 
 
  
Аралас дарс типининг таркибий тузилиши 
1-боскич 
2-боскич 
3-боскич 
4-боскич 
Уй вазифаларини 
сураш, текшириш 
Янги 
материални 
байон килиш  
Янги материални 
мустахкамлаш 
(сухбат, машк ) 
Уй вазифаларини 
топшириш 
тушинтириш 

---

Takroriy  umumlashtiruvchi    dars  odatda  uquv  dasturining  ma`lum  bir  qismi,  bob, 
bulim eki yirik mavzu utib bulingandan keyin utkaziladi. 
Yuqori sinflarda ba`zi materiallarning ma`lum qismi va yakka yirik mavzuyi 
boshlashdan avval kirish darslari olib boriladi, bunday darslar odatda gumanitar 
predmetlarda olib boriladi 
Bugungi kunda  ta`limni tashkil etish tizimiga yakka tartibda ta`lim olish uziga xos  
urin olmoqda.Oqituvchining xoxlagan predmeti, qiziqishi extiejiga kura muayan fan 
yuzasida chuqur bilim olish, ya`ni repititorlik ta`limi keng  tarqalmoqda. 
Uqitishning noan`anaviy shaqllaridan biri ma`ruza keng tarqalmoqda. Ma`ruza 
asosan ijtimoiy fanlarni uqitish jarayonida qullanilmoqda. Ma`ruza darsi  tajribali  
yuksak  darajada pedagogik maxoratlar tomonidan tashkil etiladi. Maktab amalietida  
ma`ruzaning: ma`ruza-xikoya, ma`ruza -suxbat, ma`ruza-munozara xamda ammaviy 
ma`ruza foydalanilmoqda. Ma`ruzani  bir daqiqada 1 sinfda 20-25 ta suz, II sinfda 
25-30 ta suz, III sinfda 30-35, IV-sinfda  35-50 suz. Yangi turdagi uquv 
muassasalarida 40-45 suz tushunib olinadi. 
 
Fakul`tativ mashg`ulotlar-oquvchilarning qiziqish va xoxishiga kura muayan 
fan, predmet yuzasidan beriladigan ilmiy nazariy bilimlarni chuqurlashtirish, ularda 
amaliy kunikmalarni xosil qilish maqsadida tashkil etiladigan ta`lim shaqlidir. 
 
Seminar mashgulotlar-oquvchilar  tomonidan u eki bu mavzu buyicha 
ma`ruzalar tayyorlash xamda uni sinf oquvchilari bilan muxokama kilish yuli bilan 
olib boriladi. Seminarlarga 2-3 xafta  tayergarlik kuriladi, oqituvchi raxbarligida 
utkiziladi . 
Shuningdek ta`limning  noanaviy turlarida ekskursiya, viktorina kabi turlari mavjud. 
 

---