Abdalieva P. Pedagogika nazariyasi va tarixi

OQUVCHILARNING  BILIMLARINI TEKSHIRISH VA BAHOLASH 
 
Reja 
1. Ta`lim jarayonida bilim va  malakalarni hisobga olishning ahamiyati. 
2.  Umumiy  urta    bilim  maktab  uquvchilarining  ta`lim  tayergarlik  darajasining 
reytingi 
3. Baholashning tekshirish usullari. 
 
Tayanch tushunchalar:  Tekshirish, baholash, kundalikli tekshirish, oraliq tekshirish, 
yakuniy tekshirish, reyting natijalari, bosqichma-bosqich nazorat. 
 
                           Adabietlar  
1. Munavvarov Pedagogika  T-1996 
2. Mavlanova Pedagogika    T-2001 
3. Mahadxujaeva Yangi pedagogik texnologiya T-2003 
4. Yuldashev Usmanov N  Yangi pedagogik texnologiya asoslari   2004  
 
  
Oquvchilarning  oquv  materialini  uzlashtirilishini  tekshirish  va  baholash    bu 
ularning  oquv  va  malakalarini  shakllantirishdagi  ta`lim  jaraenining    muhim 
komponenti  bulib  hisoblanadi.  Bu  faqat  oqitish  natijalarinigana  emas,  balki  ta`lim 
jaraenida oquvchilarning bilish vazifasini bosshilik qilish deganimizdi anglatadi. 
 
Bilimni  tekshirish  va  baholashning  bilim    beruvchanlik  ahamiyati  shundan 
iboratki,  oqituvchi  ham,  oquvchilar  ham  oquv  materialini  uzlashtirishda 
muvafaqqiyatli  ma`lumot  oladi.  Oquvchining  nimani  bilishi,  nimani  tushunmasligi, 
qaysi  materialni  yaxshi  uzlashtirishining  darajasi  eki  uzlashtirilmaganlik  darajasi 
oqituvchiga  aen    buladi.  Bu  oquvchilarning  bilish  vazifasini  tashkillashtirish  va 
boshkarishga asos bula oladi. Bilim oquv va malakalarni tekshirish va baholashning 
tarbiyaviy  ahamiyati  shundaki,  oquvchilarning  uqishda  erishilgan  yutuqlari  va 
kamchiliklarini his qilish tuyg`usi shakllanadi. Berilgan baho oquvchiga hamma vaqt 
shaxs  sifatida  belgili  bir  munosabat,  qarashni  ifoda  etadi.  Bilimni  tekshirish  va 
baholash belgili bir didaktik talablarga javob berishi kerak. 
Birinshidan,  tekshirish  va  baholash  tizimli  tartibda  bulishi  kerak.  O`quvchilar 
darsga  kundalikli  tayerlanishi  zarur,  buni  esa  oqituvchi  tartibli  turda  nazorat  qilishi 
zarur buladi.  
Ikkinchidan  bilimni  baholash  yakka  xarakterga  ega  bulib  har  bir  oquvchi 
uzining bilimi ukubi va malakalarining baholanishini anglashi kerak. 
Uchinchidan  oquvchilarning  bilimi,  ukubi    va  malakalari  davlat    ukuv  
dasturlarining urinlonish darajasidan tekshiriladi. 
Programmaning  mazmunini  uzlashtirilish  natijasi  bilimga  kuyiladigan      bahoning 
qiymati hisoblanadi. 
 
Tүrtinchidan,  bilimdi  tekshirish  oqituvchiga  oquvchining  rivojlanish 
jaraenidagi aqlliy, moral va emotsional rivojlanishini aniqlashga erdam beradi. 
Beshinchidan,  oquvchilarning  bilimini,  uqubini  va  malakasini  tekshirish  har  xil 
formalari  oquvchilarning  uzining  egallagan  ilmiga,  bilganlarini  qayta  aytib    berish 
imkonini beradi.   
 
Ayniqsa  boshlangich  sinflarda    tekshirishning  har  xil  formalarini  qullanish 
kerak.  Oqitishda  tekshirishning  kundalikli,  yakuniy  va  mavzuiy    turlari  keng 

---

tarqalgan.  Bular  og`zaki  va  ezma  ish  turinda  eki  va  frontal`  umumiy  savol-javob 
formasida baho quyish orqali yuritiladi. 
 
Bilimni  kundalikli  tekshirish  (K  T)  har  bir  darsda  utkaziladi.  K.T. 
urganiladigan  materialni  tushuntirishda  mustahkamlashda  takrorlanadigan  ta`lim 
jaraenining  zarur  komponenti  hisoblanadi.  Ilmni  (K  T)    ayrim  vaqtda  og`zaki-
surovnoma  kurinishda  uyga  vazifa    mustaqil  ishlarni  bajarishni  yuritadi.  Mavzui 
tekshirish orqali mavzularni uzlashtirilganligini nazorat etishdan iborat. Darsga qisqa 
vaqt    ichida  oquvchiga  mavzuning  mazmuni  asosiy  g`oyasini  baen  etishi  uchun 
savollar eki topshiriklar  beriladi. Tekshirishning bunday kurishi mantiqiy fikrlashga 
oquv materialidagi eng asosiy ular orasidagi bog`liqliqni esda soqlashni urgatadi. 
 
Yakuniy  tekshirish  esa  bilimni  har  bir  chorakda  va  yil  oxirida  utkaziladi. 
Buning    ahamiyati  oquvchining  erishganligi  darajasiga  tug`ri  ob`ektiv  baho  berish 
bor bilimni kundalikli va  mavzui tekshirishda ayrim fanlarni uzlashtirilishiga diqqat 
berilsa, yakuniy nazoratda barcha oquv fanlarning natijalarining yig`indisini uz ichiga 
oladi. 
 
Bilimni  tekshirishning  asosiy  formalariga    ezma  kurinishdagi  nazoratga  ezma 
va  mustaqil  ishlar  kiradi.  Yaxshi  natija  kuproq  quloy  tekstlarni  tanlashdan  va  
oquvchilarning  diqqatini  bir  joyga      tuplashga  bog`liq.  Kontrol`  topshiriqning 
mazmunini  belgili  va  ma`nosi  aniq  bulishi  kerak.  Agar  kontrol`  yaki    mustaqil 
ishlarga  ikkinchi  darajali    quchimcha  topshiriqlar  berilsa  masalan  grammatik  tahlil 
uchun  juda  keng    kulamdagi  tekst  eki    matematik  hisoblashga  murakkab  savollar 
beriladi.  Oquvchilar  uchun  hamisha    qiyinchiliqlar  tug`diradi.  Bilimni  kundalikli 
mavzuiy va yakuniy tekshirishning eng kup  tarqalg`an shakli oquvchilarning yakka 
va    frontal`  surash  hoqlagan  oquvchiga    hattoki    eng  kuchli  uqiydigan  oquvchiga  
uqish  imkoniyatlari  tushuntirib  unda  qobiliyatlarini  tushintirib  berish  kerak.  Har  bir  
oquvchiga  bahoga  bulgan  fikrini  uyg`otib  bilish  imkoniyatlarini  orttirish  kerak. 
Ayrim paytda olgan  qoniqarsiz  bahosini kutarib rag`batlantirish kerak. 
 
Hozirgi  paytda  oquvchilarning  bilim,  uqub  va  malakalarini  tekshirish  va 
baholashning  yangicha test orqali va reyting ball quyish amalga oshirilmoqda. 
 
Testda  har  bir  bobni  utib  bulgandan  keyin  eki  chorak  oxirida  olinib  
oquvchining  topgan  tug`ri  javobgiga  binoan  5  ball  sistemada  baholanadi.  Reytingda 
esa oquvchining   har  kungi  darsdagi  javobining  aktivligini hisobga olinib har biriga 
alohida ball  quyilib keyin hammasi tuplangan ball kuyiladi.  
 
Ta`lim  tizimida  tekshirishning  ahamiyati  ta`lim  muassasalaridagi  natijaviy 
darajani kursatadi. 
II.    Umumiy  urta    ta`lim  beradigan  maktab  oquvchilarining  bilim  tayergarligi 
darajasining reytingi. 
 
Reytingni tashkil qilish va amalga oshirish tamoyillari. 
Ozbekistan  Respublikasi  umumiy  ta`lim  beradigan  maktab  oquvchilarining  bilim 
tayergarligining reytingi kuyidagi   tamoyillarga asoslangan holda tashkil qilinadi va 
amalga oshiriladi. 
 
DTS da belgilangan bilim minimumlari asosida har bir predmet buyicha ishlab 
chiqilgan  majburiy      standart  tekshirish  ishlari  (MSTI)  komplektlari  Reytingining 
normativ  metodik  asosi  bulib  hisoblanadi.    Har  bir  majburiy  standart  tekshirish  
ishalri  (MSTI)  va  ularning  komplektlari  uchun  beriladigan  standart  reytingi  ballari 
(SRB) reytingning hisoblash asosi hisoblanadi. 

---

Har  bir  majburiy  standart  tekshirish  ishlari  (MSTI)  uchun  standart  reyting 
ballari (SRB) ushbu tekshirish (MSTI) ishlari jaraenida aniqlanishi quyilaetgan, bilim 
kunikma uqub va malaklar belgilanadi. 
Oquvchining  haqiqiy  chorak  reyting  ballining  asosiy  komponentleri    maqsad 
va vazifalari. 
Oquvchining  bilimini  bahalashda  5  balli  sistemaning  kamchiliklarini, 
oqituvchining  sub`ektivligini  yuqotish.  Reytingning  yuqori  darajadagi  ob`ektivligini 
va  odilligini ta`minlovchi vaziyat yaratib berish. 
Oquvchilar  tamonidan  uzlashtirilgan  majburiy  bilim  minimum  elementleri 
buyicha  ob`ektiv  hisobga  olinishini  tashkil  qilish.  O`quv  fanidan    majburiy  bilim, 
kunikma  va  malakalarni  uzlashtirishda  oquvchi    tamonidan  amalda  erishilgan 
darajasini  baholash  va  DTS  da  kuzda  tutilgan  (BKM)  elementlarining  soei  va  sifati 
urtasida bogliq urnatish. 
Tuqqiz  yillik  maktab    bitiruvchilarining  urta  maxsus  kasb-hunar 
muassasalarida ob`ektiv  yakuniy reytingiga asoslangan holda odilana  bulishtirishni 
ta`minlash. 
 
Nazorat turlari va formalari.  
Oquvchilarning  bilim  tayergarlik  darajasining  reytingi,  “O`zRes-da  Umumiy 
urta  ta`lim  haqida”  gi  rejada  (4-bandida)  belgilangan  talablarga  muvofiq  amalga 
oshiriladi va kuyidagi nazorat turlarini nazarda tutadi. 
-oraliq nazorat-O.N. 
-
 
kundalik nazorat _K.N. 
-
 
-Maxsus nazorat-M. N 
-
 
Bosqichli nazorat _B.N. 
-
 
Yakuniy nazorat-Ya N  
Oraliq  nazorat  (O.N)-mazmunan  shu  fan  buyicha  DTS-da  nazarda  tutilgan    asosiy 
majburiy    va  uzlashtiriladigan  bilim,  kunikma  va  malakalar  elementlarining 
yig`indisini  kamrab  olgan,  soni  aniq  berilgan  MSTI  ri  orqali  amalga  oshiriladi.  Har 
bir  MSTI  oquvchilarning  bilimida  uzlashtirilmagan  bulimini  aniqlash  va  ular 
tomonidan  oquv  fanidagi  bir  bulim  eki  mavzular  guruhining  majburiy  bulimining 
uzlashtirilishining  haqiqiy  darajasini  nazorat  qilishni  maqsad  qilgan  quygan.  MSTI 
larining  turlari  O.N  ning  maqsad  va  vazifalaridan  kelib  chiqqan  holda,  har  bir  fan 
buyicha  ta`limni  tashkil  qilishning    uziga  xosligi  va  oquvchilarning  esh  psixologik 
xususiyatlarini  hisobga  olgan  holda  belgili    K.N  ning  asosiy  yunalishlaridan  biri 
oquvchilarning  bilimida  bushliq  paydo  bulishning  oldini  olish  va  ularni 
muvofiqlashtirish  maqsdida  amalga  oshiriladigan  majburiy  tuliqtiruvchi  savollar 
(MTS). 
 
Bundan  tashqari  (MSTI)  lar  oralig`ida  dasturiy  turda  utkaziladigan  K  N 
urgatuvchi  harakatga  ega  bulib,  oquvchilarning  shakllanaetgan  bilim,  kunikma  va 
malakalarni korrektsiyalash    mustahkamlash.  Suz,  edda saqlash,  mustaqil  fikrlashini 
rivojlantirish  ularning  potentsial  imkoniyatlarini  yuzaga  chiqarish  va  ta`lim 
jaraenidagi (inta) hoqishini amalga oshirish maqsadida utkaziladi. 
 
Reyting  miqesida  barcha  oquvchilarga  majburiy  bulmagan  qushimcha 
topshiriqlar orqali ijodiy ishlarning  ixtieriy urinlanishi tufayli hoqishiga kura tashkil 
qilinadigan maxsus nazorat amalga oshirilishi mumkin. 
 
Ijodiy  topshiriq  va  ishlarning  shakllari  oquvchi  bilan  kelishilgan  holda 
oqituvchi  tomonidan  belgilanadi  va  dasturiy  (olimpiadalar,  musoboqalar,  sport 

---

musoboqalari,  referat  himoyasi,  baenot,  model`  va  maket  yasash,  mavzuiy 
boshkotirmalar  tuzish,  badiy  adabiy    ishlar  va  boshkalar)  dasturiy  emas  (belgili  bir 
mavzu  buyicha  ilmiy  ish  (pribor)  kursatmalilik  vosita    bulishi  mumkin.  Qushimcha 
topshiriq  odatda  va  vazifa    turiga  tegishli  bulgan  MSTI-lar  yig`indisida  nazarda 
tutilmagan.  Individual  (yakka)  kushimcha  topchiriqlarning  turi  orqali  mazmunini 
belgilab beradi. 
 
Bosqichli  (ichki  va  tashqi)  nazorat  oquv  yilshi  yakunida  eki  zaruriyat 
tug`ilganda  chorak  (yarim  yillik)  yakunida  test  sinovi  (zachet  va  imtixon)  shaklida 
utkaziladi. 
 
Nazoratning  bu  turi  oquvchilarning  choraklik  (yarm  yillik0  eki    yillik 
reytingining    ob`ektivligini  aniqlash  eki  choraklik  (yarm  yillik)  standart  reyting 
balligacha  differentsiallashgan  sinov  (zachet)  eki  kuzgu  imtixon  natijalariga 
asoslangan holda tultirishni maqsad qilib quyadi. 
 
Yillik  bosqichli  nazoratni  utkazish,  uning  turri  bilan  mazmunini  belgilash 
haqidagi  qaror  ta`limni  boshqarish      ayyrim  vaqtda  maktab  ped.kengash  tamonidan 
qabul qilinadi. 
 
Choraklik  (yarm  yillik)  bosqichli  (ichki)  nazorat.  Odatda  maktab  rahbariyati 
tomonidan  eki  uning  topshirigi  buyicha  oqituvchi  tamonidan  utkaziladi.  Yakuniy 
nazorat,  umumiy  urta  ta`lim    beradigan  maktablarda  bilimning  `tuliq  kursi 
tamomlangandan keyin Davlat attestatsiyasi  shaklida ishga oshiriladi. 
 
Nazoratni  oz  turi  oquvchilarning  tuliq  oquv  kursi  davomida  erishgan  bilim 
tayergarligi  darajasi  reytingining  ob`ektivligini  uning  umumiy  urta  ta`lim  DTS  
talablariga mos kelganligini aniqlash maqsadida utkaziladi. 
 
Yakuniy  nazoratning  mazmuni  va  uni  utkazishning  tarkibi  Vazirlar 
kabinetining    normativ  hujjatlar  va  shular  asosida  qabul  qilingan  O`zbekiston 
Respublikasi  xalq    ta`lim  Vazirligining  hujjatlari  talabi  asosida  belgilanadi.  Reyting 
tizimida oquvchilarning bilimini baholasht  tartibi. Har bir MSTI ni  baholash uchun 
tekshirish  ishining  standart  balli  (TISB)  belgilanadi,  standart  ball  bul  ishni  
tekshirilgan    taklif  qilingan  bilan  kunikma  va  malaka    elementlarining  soni  va   
shartni tug`ridan-tug`ri muvofiqlashtirilag holda quyiladi. 
 
Bu sinfda  belgili bir oquv fani buyicha standart chorak reytingi balli (SChRB) 
shu  chorak  (yarim  yillik)  da    utkazilishi  nazarda  tutilgan  barcha  TSTI  ning  standart  
ballarining (TISB) yig`indisi sifatida aniqlanadi. SChRB=ep(TISB) Bunda e yig`indi 
belgisi  p-  har  bir  ayrim  hollarda  majburiy  standart  tekshirish  ishlarining  aniq 
belgilangan soni (1-qushimcha). 
 
Yilliy standart  reyting balli (YSRB) choraklik (yarim yillik) standart  reyting 
ballarining  yig`indisi  sifatida  aniqlanadi.  YSRB=SChRB+SChRB+SChRB+SChRB 
eki YSRB=ep SChRB (2 qushimcha), 
              1          2         3        4