Abdalieva P. Pedagogika nazariyasi va tarixi

 

---

OQITISH METODLARI VA VOSITALARI 
Reja. 
1.  Oqitishning metodlarining ma`nosi, vazifasi 
2. Oqitish metodlarining klassifikatsiyasi 
3. Oqitish vositalari, oqitishning texnik vositalardan foydalanish usullari. 
 
 
                         Adabiyotlar 
1. Munavvarov «Pedagogika»  1996y 
2. MIrkosimov « Maktabni boshkarishning pedagogik asoslari « T-1995 
3  Mavlonova «Pedagogika»     2001y 
 
 
Tayanch tushunchalar. Ta`lim metodlari, ta`lim vositalari. 
 
Ta`lim  jarayonining    muvaffakiyati  uning  shaqlligini  emas,  balki 
kullanilaetgan metodlar samoradarligiga ham bog`liqdir. Ta`lim nazariyasida uqitish 
(ta`lim) metodlari markaziy urin egallaydi. 
 
“metod” yunoncha suz bulib “yul” ma`nosini anglatadi. Pedagogika amalietida  
uqitish usullari va metodlarining juda katta boyligi  tuplangan. Ularni tonlashda turli  
sharoitlar  uqitilaetgan  esh  xususiyatlari  oldingi  tayergarligi  darajasi  va    xokaza 
xisobga olinadi.  
 
Farabiy  uzining  uqitish  metodlari  haqidagi  tushuntirishlarida    oquvchilarga 
turli  bilimlar  berish  bilan  birga  mustakil  xolda  bilim  olish  yullarini  kursatish,ularni 
bilimlarining zarurligiga shok shubxasiz ishontirish keraqligini uktirgan.
2
 
        Ta`lim  metodlari  ukitishning uz  oldiga  kuygan  maksadlariga  erishish usullarini 
hamda ukuv materiallarini nazariy va amaliy iunaltirish yullarini anglatadi. 
        Okitish metodlari ta`lim jarayonida  Oqituvchi va oquvchi faoliyatining qanday 
bulishi  uqitish  jarayonini  qanday    tashkil  va  olib  borish    keraqligini  hamda  shu 
jarayonda oquvchilar qanday ish harakatlarini bajarishlari keraqligini  belgilab beradi. 
 
2.  Metodlar  birqancha  asosiy  guruhlardan  iborat  bulib  ularning  har  biri  uz 
navbatida  kichik  guruhlar  va  ularga  kiruvchi    alohida  metodlarga  bulinadi.  uquv 
bilish faoliyatini tashkil qilish va amalga oshirish jarayonini uzi uzatish . qabul qilish, 
anglash,  uquv  axborotlarini  esda  saqlashni  hamda  olinadigan  bilim  va  kunikmalarni 
amalietda kullay olishni nazarda  tutishni  hisobga olsak,  birinchi guruh metodlariga 
suz orqali  uzatish va axborotni (informatsiya) eshitish  orqali qabul qilish metodlari   
(og`zaki metodlar hikoya, ma`ruza, suhbat va boshkalar) uquv axborotini kurgazmali 
metodlar  tasviriy,  namoyish  qilish  va  boshkalar    uquv  axborotini  amaliy  mehnat 
harakatlari orqali berish (amaliy metodlar. Mashklar. Laboratoriya tajribalari, mehnat 
harakatlari va boshkalar) kiradiyu 
 
Yuqorida  baen  qilingan  fikrlardan  kelib  chiqqan    holda  amalietda    keng 
qullanilaetgan metodlarni uch guruhga ajratish mumkin. 
                                                           
2
 Фараби математические  трактат . Алма-ата 19у2 год. 

---

 
1. rasm 
 
 
 
 
 
 
Oquv  materialini  ogzaki    baen  qilish  metodi  maktab  ta`lim  tizimida  eng  kup 
kullaniladigan  metodlardan  biri  bulib  mazkur  metodga  barcha  uquv  predmetlari 
buyicha  barcha sinflarda murojaat qilish mumkin. 
 
Ushbu metod baen qilinaetgan ma`lumotlarning  tug`ridan tug`ri Oqituvchining 
jonli  nutqi  orqali  idrok  qilinishi  bilan  tavsiyalanadi  va  ana  shu  xususiyatga  kura  
ta`limning boshqa metodlaridan farq qiladi. 
Oquv  materialini  ogzaki baen qilish metodi kuyidagi  besh  turda qullaniladi: 
 
 
 
Hikoya-oqituvchi tamonidan  yangi   
utilaetgan mavzuga oid fakt, hodisa 
va vokealarning usliklarga bulib,  
obrazli tasvirlash yuli bilan  
ixcham qisqa va  izchil baen qilinishi 
dir. (I-IV sinf 10-12 min, V-VIII sinf 
15-20 min bulishi mumkin) hikoya qilish 
gumanitar predmetlar uqitishda  keng qullaniladi. 
 
Maktab  mavzusi-  utilaetgan  mavzuning  haqiqiy  mohiyatini  ochib  berish, 
ulardan  ilmiy  xulosalar  chiqarish  va    umumlashtirish  yuli  bilan,  bir  saotlik 
mashg`ulot  davomida  bilimlarni  izchillik    bilan    sidirg`asiga  baen  etishdir.  Maktab 
ma`ruzasi asosan yuqori sinflarda qullaniladi. 
Maktab ma`ruzasi kuyidagi talablar asosida  tashkil etiladi. 
1.Materialning  ta`lim  tizimi  oldida  turgan  umumiy  talablarni  amalga  oshirishga  
xizmat qilishga erishish 
2.  materialning tarbiyaviy ahamiyatini tug`ri belgilash 
3.  ma`ruza  jarayonida  oquvchilarni  mavzuga  oid  fan  etilishlari  kashfietlar  bilan 
tanishtirib borish 
4.  baen  qilishda  oqituvchi  nutqi  yagona    bilim  manbai  sanaladi,  shu  bois  u  ravon, 
tushunarli, ifodaviy bulishi lozim. Ma`ruza jarayonida oquvchi uchun notanish suzlar 
va iboralarga izoh  berish, qoida va qonunlarning ta`rifi sodda, ixcham va tushunarli 
bulishi kerak. 
5. oquvchilar oqituvchi tomonidan berilgan  ta`riflarni ezib borishlari kerak.  
 
Oqituvchi  muayan    bir  predmetning  u  eki  bu  mavzusiga  oid  qoida,  qoidalar 
qanchalik asosli ekanligini dalillar  misollar keltirish yullari  bilan isbotlab beradi.  
 
Suhbat  metodi  kupincha  savol  javob  metodi  deb  ham  yuritiladi.  Chunki  bu 
metodta dars utilsa, u asosan savol-javob yusinda olib boriladi. 
Suxbat  metodi  bilan  ish  olib  borganda  mashg`ulotlarni  tashkil  qilish  va  uni  olib 
borishda oqituvchi  kuyidagilarga amal qilishlari kerak. 
Òàúëèì ìåòîäëàðè 
  5êóâ ìàòåðèàëèíè îãçàêè áàéîí êèëèø ìåòîäè 
2. Êóðãàçìàëèëèê ìåòîäè 
3.Àìàëèé ìàøãóëîòëàð ìåòîäè 
Òàúëèì ìåòîäëàðè 
Îãçàêè áàåí êèëèø ìåòîäè 
À) õèêîÿ êèëèø 
Á) óêóâ ìàòåðèàëèíè òóøóíòèðèø 
Â) ìàêòàá ìàúðóçàñè 
Ã) ñóõáàò 
Ä) äàðñëèê âà êèòîá áèëàí èøëàø. 

---

1.    Oqituvchining    tayerlagan  savollari  oquvchilarning  hammasiga  ta`luqli  bulib, 
suroq urtaga tashlanishi kerak. 
2. oquvchilardan biri javob berish uchun chaqiriladi 
3.  oquvchilar  hammosi  kunt  bilan  tinglab.  Uning  javobini  tuldirishi,  tuzatishi,  
oydinlashtirishi kerak. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ekskursiya  metodi-hamma  urganilaetgan  narsa  va  hodisalarni  tabiy  sharoitda 
eki maxsus kuzatadi. 
 
Amaliy mashg`ulotlar metodi kuyidagi metodlardan  iboratdir. 
 
 
 
 
 
 
 
A) mashq  qildirish metodi  asosan uzlashtirilgan ilmiy bilimlarni mustahkamlash va 
uni  amalda  kullay  olish,  tegishli  kunikma  va  malakalarga  ega  bulishni  ta`minlashga 
xizmat qiladi.. mashq qildirish metodi uquv predmetlarining mazmuni va xarakteriga 
qarab    turlicha  olib  borilishi  mumkin.  Mashq  qildirish    metodida  oquvchilarning 
ezma  ijodiy  mashqlari  alohida  urin  egallaydi.shuningdek,  ma`lum  mavzularda 
ma`ruza tayyorlash grafik ishlari ham muhim ahamiyat  kasb etadi. 
B)  laboratoriya  metodi-  ta`lim  jarayonida  oquvchilarga  atrofni  urab  olgan  ob`ektiv 
borlikdagi  narsa  va  hodisalar,  ularning  shaqli,  hajmi,  tarkibi,  tuzilishi,  uzgarish  va 
rivojlanish  qonuniyatlari  haqida  yangi  yangi  bilimlar  berish,  uzlashtirilaetgan  ilmiy 
bilimlarni 
mustahkamlash 
hamda 
tegishli 
kunikma 
va 
malakalar 
bilan 
qurollantirishda  muhim  ahamiyatga  ega.  Laboratoriya  metodi  asosan  fizika  kime, 
biologiya  va  fizik-geografiya  kabi  predmetlarni  urganishda  qullaniladi  va  u  maxsus 
jihozlangan laboratoriya xonada tegishli asboblar erdamida olib boriladi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
Àñëèãà êóðñàòèëèøè ìóìêèí áóëãàí íàðñà, áóþì, óñèìëèêëàð, 
óëàðíèíã êèñìëàðè, õàéâîíëàð, êîëëåêöèÿëàð, àñáîáëàð 
ìàøèíàëàð 
Êóðãàçìàëèëèê ìåòîäè 
Òàñâèðèé êóðãàçìàëàð ìàòåðèàëëàðè 
À) áóþì íàðñà, õîäèñà âà 
âîêåàëàðíèíã òàñâèðèíè  èôîäîëîâ÷è 
ìàòåðèàëëàð ðàñì, ôîòîñóðàò, äèàôèëüì, 
êèíîôèëüì âà áîøêàëàð 
Áóþì íàðñàëàðíè, âîêåà õîäèñàëàðíè 
øàðòëè áåëãè îðêàëè èôîäàëàíãàí ðàìçèé âà 
ñõåìàòèê òàñâèðèé ìàòåðèàëëàð (êàðòàëàð, 
äèàãðàììàëàð) 
Àìàëèé ìàøãóëîòëàð ìåòîäè 
À) ìàøê êèëäèðèø  ìåòîäè 
Ëàáîðàòîðèÿ ìàø2óëîòëàðè ìåòîäè 
Â) àìàëèé ìàøêëàð ìåòîäè 
Лаборатория машгулотлари 
кузатиш 
Тажриба еки синов утказиш 
Тегишли асбоб ва курол 
аркали маълум объектни 
улчаб куриш. 

---

Laboratoriya metodi xususiyatiga qarab quyidagi tipda tashkil qilinadi. 
1.  Ommaviy mashg`ulotlar 
2. guruhli mashg`ulotlar 
3. yakka tartibdagi mashg`ulotlar. 
3.  Ta`lim  jarayonida  qullaniladigan  vositalar.  Ta`lim  standartini  ta`minlashga 
xizmat  qiladi.  Vosita  muayan  uqitish  metodi  eki    metodik  usullari  muvafaqqiyatli 
omalga oshirish uchun zarur bulgan erdamchi materiallaridir. Ta`lim vositalari asbob 
uskunalar. Laboratoriya jihozlari , axborot va texnik vositalar (kurilmalar)  kursatmali 
qurollar, ramziy belgilar, darslik uquv qullanmalari, radio televidenie va komp`yuter 
va xokazolardan  iborat buladi. 
Ta`lim  jarayonida  uqitish  vositalaridan    foydalanish-dars  jarayonida  tabiy  eki 
tasviriy  kurgazma  materiallar  (predmet,  sxema,  diagramma  surat  va  boshkalar) 
laboratoriya  eki  demonstratsiya  mashg`ulotlarida  qullaniladigan  asbob  uskunalar, 
uquv  qurollari  mikroskop  va  boshka  apparatlar,  shuningdek  mavzuga  oid  dalillar 
(tsitatalar ta`rif, koida, formula va boshkalar)  ning ishlatilishini anglatadi.  
Ta`lim  jarayonida  ta`lim  shaqli  metod  va    vositalari  muhim    urin  tutadi, 
mazkur holat tasvirda kuyidagicha  ifodalanadi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Darslik  va  kitob  bilan  ishlash-materialni  ogzaki  baen    qilish  metodining  asosiy  turi 
bulib,  maktab  amalietida  muhim    urin  tutadi.  Uquv    Adabiyotlari  bilan    ishlash 
murakkab  psixologik  jarayonni  uz  ichiga  oladi.  U  ta`lim  jarayonida    Oqituvchi 
tamonidan  baen  qilinaetgan  bilimlarni,  uquv  materiallarini  kitob  matnidan  kurib, 
ongli  idrok  qilish  faoliyatini  rimvojlantirish  ham  nazarda  tutadi.  Darslik  va    kitob 
bilan ishlash ikki yunalishda olib boriladi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
Êóðñàòìàëèëèê ìåòîäè 
À) íàìîéèø ýòèø 
Á) òàñâèðëàø 
Â) ýêñêóðñèÿ 
Íàìîéèø ýòèø 
Áîøêà ìóñòàêèë òàúëèì ìåòîäëàðè áèëàí 
îëèá áîðèëàåòãàí äàðñãà íàìîéèø 
ýòèëàäèãàí ìàòåðèàëëàðäàí ôîéäàëîíèø 
Äàðñ åêè äàðñ ìàøãóëîòè- 
íèíã àñîñèé êèñìèäà 
óòèëàåòãàí ìàâçóíèíã 
ìàçìóíèíè íàìîåí êèëèø 
Äàðñëèê âà êèòîá áèëàí èøëàø 
Äàðñ æàðàéîíèäà äàðñëèê âà 
óêóâ Àäàáèéîòëàðè áèëàí èøëàø 
Äàðñ ìàâçóñèãà áîãëèê õîëäà ñèíô âà 
ñèíôäàí òàøêàðè âàêòëàðäà äàðñëèê âà 
óêóâ Àäàáèéîòëàðè áèëàí ìóñòàêèë 
èøëàø 

---

Umumiy urta ta`lim maktablarining yuqori sinf oquvchilarini darslik va boshka 
uquv materiallari bilan  birga xilma-xil qushimcha adabiet, ilmiy  va ilmiy ammobop 
maqolalar,  shuningdek  gazeta  jurnal  materiallaridan  foydalanishga  urganib  borish 
lozim.