A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

Türkistandaki başkaldırmalar, 1918 yılında gayrı- Ferganede muntazam bir surette her yerde baş gösterdi. Ka-
Basmacılık zakistanm «Arka» bölümünde, daha 1916 isya­
nında önderlik eden Kiyki Batır, yine ozaman Khıyvada isyan eden Ciineyd Han, faaliyette idiler. Fakat bu hareketin
^ıno) G. Safarov, Kolonianaya Revoliutsia, Taşkent 1921, s. 80 ve devamı.

merkezi Fergane oldu. Fergap.edeki kıyamcılara «basmacı» denildiğin­den bu ad, her yerdeki kıyamcılara verilir oldu.
«Basmacı», basmak mandarından «baskıncı» ve hücum edici mâ- vı asiyi e önce eşİ-iya çetelerine denilmiş. Çar zamanında bu gibi çeteler, Türkmen is l a n d a, Raşkurdüstan ve Kırımda, istiklâl kaybedilip rus hâki­miyeti yerleşmek, üzere olduğu zaman yaşamıştır. Başkurtlar bunlara Horasan ıstılahı ile «‘ayyar» demişlerdir. Kırımda (ve onlardan alınarak Ukraynada) «haydamak» ıstılahları kullanılmış; Başkurtlarda Buranbay, Kırımda Halim, Semeıkandda Namaz gibi kahramanlar meşhur olmuş­tur. Bunlar, müslümanlara dokunmayıp yalnız Rusları, rus fabrikalarını yagnıa. ederler' ve çok defa aldıkları ganimetleri ahaliye üleştirirlerdi. Ferganc.de bu gibi unsurlar, çar zamanında da ekıük olmamıştır. Pamuk ekiminin gelişmesinden soıya Ferganedeki İktisadî durumun;..fetialaşma- sı dolayısıyla eşkıyalığın ve cinayetlerin çoğaldığını, yukarda söylemiş­tik. Eski basmacılarda ve Türkiye çetelerinde olduğu gibi, Türkistan Özbek ve Türkmen çetelerinin c:!e manevî önderi «Köroğlu»dur. Bukha- vâ, Semeıkand, Cızakh ve Türkmen basmacıları geceleri toplanarak «Köroğlu» ve diğer destanları okurlar. Zahiren eşkıyalık gibi görünen bu hareket, geniş halk kütlesinin düşüncelerinin ve heyecanının tercümanı (dur. Bu münasebetle Akcuraoğlu Yusuf Bey, Sırpların istiklâl ihtilâlle­rinde ıoî oynıyan «Hödük»lerin, Yunan istiklâl hareketlerindeki «Kleft» ve «Palikaryaların ela yan milliyetperver ihtilâlci ve yarı eşkıyalardan ibaret olduğunu hatırlatmaktadır ^,'¹). !918 yılından sonra kurulan bas­macı yığınlarının birçokları ve en nüfuzluları, eski Köroğlu ananesiyle kat'iyen münasebeti olmıyan ağırbaşlı köy ilerigelenleri, bazan tahsilli kimseler oldularsa da, hepsine «basmacı» adı verilmiştir. Bundan do­layı «basmacı» kelimesi, Türkistand.a şimdi «siyasî çete» ve daha doğ­rusu müstevlilere karşı sömürge ahalisinin isyanını temsil eden «çete»îeı mânasında kullanılır. Özbek ve Kazak basınında şimdi, «Çin basmacı­ları», «Cezayir basmacıları», «Pîind basmacıları» diye yazılmaktadır.
1917 ihtilâli zamanında basmacılardan Ferganede Merginan civa­rında Mehmed Emin lSek_r Khokand civarında Kiçkine Irgeş admdaki- leri pek meşhur idiler. O yılın sonunda bunlardan birincisi Khokandda Türkistan Millî Plükû'meti kurulmadan daha önce, Irgeş ise millî hükü­metin kuruluşundan sonra hürriyet ve inkılâp yolunda çalışmak niyetiyle Khokand Millî hükümetine dehalet ettiler ve kabul olundular. Mehmed Emin Bek Margilân polis müdürü, Irgeş ise Khokand hükümetinin polis ²⁹⁴ ve asker başkanı tâyin olundular ve kendilerinin eski silâh arkadaşlarını da maiyetlerine toplamış idiler. Gensberg’in dediği gibi, Khokand Millî Hükümetinin bir tek askerî dayanağı bunlardan ibaret olup, pek değerli hizmetler göstermişlerdir.
Khokandda bolşevikler ile Ermeni daşnakları hücum edeceği zaman (1918 şubatında) Irgeş, Khokandın İç kalesinde bulunan Rus kuvvet­lerinin silahsızlandırılmasını teklif etmiş, fakat hükümet 2 sonkânundan başlıyarak hükümete riyaset eden Çokayoğlu Mustafa ve bazı diğer hü­kümet âzaîarı tereddüt ederek kabul etmemek hatasında bulunmuşlar vefTaşkentten gelen bolşevikler ve Ermeniler, Millî Hükümeti devirmiş ve şehri tulumbalardan gaz serperek ateşe verip, harap etmişlerdir./Hü­kümet âzalarmdan bazıları mahbus olup ve bazıları firar ettikten sonra Irgeş kendi başına iş görmüş ve köylere çekilmiştir. Mehmed Emin Bek de Margilândan çekilmiş ve kendisini «emir leşker» ilân etmişti. Kiçkinc Irgeş, Khokand civarında 12 gün. devam eden muharebede şehit oldu. Fergane basmacılarının başkanı Kürşirmet (Şirmehmet) Bekin hâtıra- tmda bu münasebetle, «Irgeş şehit olduktan sonra Ruslar bunun arka­daşlarını bin türlü işkenceler ile öldürdüler, kadınlarıyım memelerini kes­tiler. Söz almak için çocukların başlarına çivi çaktılar» demektedir²⁹⁵). Kjçkine Irgeşin şehadetinden sonra yerine Kâtte Irgeş geçti.
Mehmed Emin Bek ise aslen Mergilân şehrinden olup, ozaman 23 • yaşında idi. Bunlara ozaman Oş şehri ahalisinden çok cengâver olan Khalkhoca ²⁹⁶) (43 yaşında) ve Endicaftdan Parpi (35 yaşında), Nav- kat civarındaki Kıpçaklardan Kökcar kasabasından Muhiddm Bek (40 yaşında), Nemengândan Aman Pehlivan (50 yaşında), Mergilân tüm‘ *ı Gerbadda köyünden Kürşirmet (23 yaşında), onun biraderi Nurmehmed Bek (Î8 yaşında), özkend civarındaki Kırgızlardan Canıbek Kadı (50 yaşında), yine Nemengânda Gaşabe köyünden Rahman Kul Bek kıyam hareketine iştirak etmişler ve ahaliden etraflarına asker toplayıp, şehir­ler hariç olmak üzere, bütün bu tümen ve nahyeleri idare ve aynı zaman­da Ruslar ile harb etmeğe başlamışlardır. Şirmehmed Bek kendi hâtıra-
unda Fergane hanları zamanından kalan bir ıstılahla «qorbaşı» ¹⁰⁴) tes­miye olunan bu beğler tarafından teşkil edilen ordunun esas unsuru hak­kında dik basmacılar eski merdikâr ve rabotçiklerden ^H)n) ibaret idi» dernektedir. Gerçi ilk basmacı liderleri Khokand hükümeti hizmetinde bulunmuş ve mezkûr hükümetin dağıtılması üzerine dağa çıkmış zevat­tan ibaret idiyse de, Khokand hükümetinin rusça tahsil gören münevver âzalarının, kendilerini halk kütlesine tanıtmamış olduğu görülmektedir. Meselâ Şirmehmed Bek, kendi hatıratında Khokand hükümetinden bah­sederken, bunun ciddî bir rolünü hatırlamıyor. Yalnız «Fergane Muh­tariyet başlığı Taşkendlili Mir Âdil Bay idi» diye geçmektedir. Irgeş ve Mehmed Emin Beklerin şiarları, Fergane basmacılığının tarihini yazan Gensberg’e göre, «Türkistan, Türkistanlılarındır; Türkistandan ecnebi boyunduruğunu defedeceğiz», «fakir ahalinin en son entarisini soyan Rus ile harb» idi. Bunların işleri Fergane vilâyetindeki Rus köylülerine taarruz oldu. 1918 yılı sonteşrininde Khalkhoca 700 kadar asker ile Celâlâbâd yenındaki Blagoveşçensk ve Spask adlı rus kasabalarını bastı. Rusların kadınları bile müsellâh idi. Ellerinde üç top da vardı. 1919 yılı şubat 2 7 sinde bolşevikler ile birleşerek canlarını kurtardılar, fakat iki ay sonra bolşeviklerin yağmasına maruz kalınca basmacı reisi Mehmed Emin Bek ile anlaşmak ve isyan hareketine iltihak etmek fikrine geldiler. Bunlar Taşkend bolşeviklerinin müsaadesi ile kendilerinden «Krestiyan (yani Rus köylüsü) ordusu» namı ile bir kat’a teşkil etmiş ve 5 mayısta Monstrov namında birisini kendilerine kumandan intihap etmişlerdi. Bu zat ise, bolşevik düşmanı idi. Mehmed Emin Bek ile birleşmek için mu­habereye başladı ve 22 ağustosta anlaştı ve birleştiler. Bunlar Fergane vilâyetinde demokrasi idare usulünü yerleştirecek oldular. Safonov ku­mandasındaki bolşevik kuvvetlerini mağlûp edip, Oş şehrini işgal etti­ler. Kaşgar serhaddindeki Irkeştam kalesindeki 215 neferden ibaret Rus garnizonunu silâhsızlandırıp, Pamir garnizonunu kendilerine ilhak etti­ler. Endican şehrini işgal tecrübelerinde muvaffak olamadılar. Bir taraf­tan Bukhara emiri ve Afganistan ile, diğer taraftan Sibiryadaki general Kolçak ve Kaşgardaki İngiliz konsolosu ile münasebet tesis ettiler ve yardım istediler. Fakat Mehmed Emin Bek Beyaz Rus generalini âli ku­mandan olarak tanımadığından, kendisine va'dolunan yardımı elde ede­medi. Mâmafih Monstroy, çarın Kaşgardaki konsolosu Uspenskfden ^{297 298}
harbe ait bazı yardımlar alabildi. Mehmed Emin Bek. İrgeş rdu reisi Mehmed Emin Bekin kendisi, siyasîler müdürü de Monstrov idî. Mehmed Eminin harb erkânı da Belkin isminde bir Beyaz Rustu. Bunlar Mehmed Eminin ve arkadaşlarının etrafında toplanan askerlerin bir kısmını alay, tabur, ve bölüklere taksim edip, intizam vermeğe, iaşe hususlarını tanzim etmeğe çalıştılar. Az çok muntazam bir «Kırgız alayı» teşkil ettiler. Mehmed Emin Bek «Fergane Muvakkat Hükümeti»ne fazla millî şekil vermemek ve köylü Rusları korkutmamak maksadıyla rus usulünde «uyezd» (“tü­men) taksimatını kabul edip, Beyaz Ruslardan «pristov» (polis müdürü) î.ar tâyin etti. Bununla beraber ordusunu, halis müslüman ordusu şek­linde muhafaza etti. Bu sırada sayısı 7000 kişiye baliğ olan Fergane or­dusunun ancak bir kısmı, rusça «rota» ve «eskadron» lara taksim edil­miş, ekseriyeti ise eski Khokand usulünce «yüz», «pansad» (500), «kor- başılık»lardan ibaret olup, Mehmed Emimn kendisi de «emir leşker» tesmiye ediliyordu. Ağustos ve eylülde Fergane hareketi, Gensberg m de dediği gibi, «geniş ahali kütlesinin isyanı» şeklini almış idi. Tiirkıs- tanda bolşeviklerin vaziyeti çok müşkül bir devreye girmişti. Fakat ey­lül nihayetinde iş, basmacıların aleyhine olarak değişti.
Moskova daha komünist fırkasının 1919 senesi Bolşeviklerin mart ayında toplanan sekizinci kongresinde, mil- « Mülâyemet » livet ve şark meseleleri hakkında «şarklıları ok-