A. Z. Umarov Avtomobillar texnik ekspluatasiyasi

5 V.A.Aleksenko. “Геохимические методы поисков месторождений полезных
ископаемых”, Moskva. “Logos”, 2000. С.29-34
140

---

Bosimning o ‘zgarishi bilan harorat o ‘zgarmagan sharoitda ham 
mahsulot o ‘zining fazoviy holatini o ‘zgartiradi. Bosim o ‘zgarishi 
kimyoviy reaksiyalar jarayonida tezlik va hatto yo‘nalishga ham 
ta’sir o ‘tkazadi. Bosimning oshishi 
izomorf tuzulishga ega 
minerallarni boshqa bir kristallik tuzulishiga o ‘tishiga olib kelishi 
mumkin. M a’lum tizimdagi bosim oshishi bilan u muvozanatda 
qolishi uchun hajm kamayadi. Bilamizki yer po‘stining yuqori 
qismlarida bosim juda kam o ‘zgaradi. Ammo gidrotermal, magmatik 
va metomorfik jarayonlarda kechadigan migratsiya jarayonlarida 
bosimning ahamiyati katta.
Elektroliz dissotsiatsiya (ajralish) darajasi. 
K o‘p hollarda 
elementlaming 
eritma 
va 
aralashmalarda 
migratsiya 
qilishi 
mahsulotning elektroliz dissotsiatsiya darajasi natijasida sodir 
bo‘ladi. U erituvchi va erigan mahsulotga, eritmaning haroratiga va 
uning konsentratsiyasiga bog‘liq. A.A. Saukova fikricha (1966) 
ionlashish darajasi mahsulotning cho‘kmaga o‘tish tezligi bilan 
aniqlanadi.
Vodorod ioni konsentratsiyasi. 
Mazkur faktor kislotali 
(ishqorli) muhitlar uchun xususiyatli bo‘lib, 
ko‘p hollarda 
eritmalardan kimyoviy birikmalar va koagulyasiya kolloidlarining 
chobkishi kuzatiladi. Gipergen zonalar uchun pH ko‘rsatkichining 
elementlar migratsiyasiga ta ’siri batafsil o ‘rganilgan. Gidrotermal 
jarayonlar uchun esa bu savol hali o ‘z yechimini to ‘liq topgani yo‘q.
M uhit 
ishqorlik 
darajasining 
o 4zgarishi 
elementlaming 
o ‘simlikka ta ’siri va ular tarkibidagi miqdoriga ta’sir qiladi. 
Vodorod ioni miqdori ortishi bilan (nordon muhit) kation 
almashinuv sig‘imi kamayadi va anion almashinuv sig‘imi ortadi. 
Muhitning ishqorligi o'zgarishi bilan o‘simliklar tarkibidagi ruxning 
miqdori ikki baravargacha o ‘zrashi aniqlangan (Veach, 1954).
Vodorod 
ioni 
konsentratsiyasining 
o ‘zgarishi 
ko‘p 
metallarning harakatchanligiga ta ’sir qiladi. Ulaming ko‘pchiligi 
kation holida nordon eritmalarga aralashgan boMadi, ammo odatda 
pH qiymati oshishi bilan ular gidroksid yoki asosli tuzlar shaklida 
cho‘kmaga o ‘tadi. Ishqorli muhitda elementlar amfoter xususiyatga 
ega bo4ladi va ular yangidan eritma holiga o‘tishi va anionlar 
majmuasini hosil qilishi mumkin. pH ko‘rsatkichining migratsiya
141

---

jarayonlaridagi ahamiyatini ko‘radigan bo ‘lsak, tabiiy sharoitda 
m a’lum elementlaming eritmaga o ‘tish yoki cho'kishini bir necha 
o‘zgaruvchi omillarga bog‘liq hisoblanadi. Quyidagi jadvalda pH 
ko‘rsatkichining taxminiy miqdorlari keltirilgan.