|
1.2. Mineralogiya taraqqiyotining hozirgi zamon davri
17
Mineralogiya
taraqqiyotida,
D.I.Mendeleyev
tomonidan
kimyoviy elementlar davriy sistemasining yaratilishi va davriylik
qonunining kashf etilishi juda katta rol o‘ynadi.
Minerallar
yer
qobig‘ida
sodir
bo4adigan
kimyoviy
reaksiyalaming mahsulotlaridan iboratdir, degan fikr buyuk rus
tabiatshunosi,
Moskva
universitetining
professori,
akademik
V.l.Vemadskiyning (1863-1945) ko‘pgina asarlarida yaqqol aks
ettirilgan
D.I.Mendeleyev,
M.A.Menshutkin,
V.V.Dokuchayev,
A.P.Karpinskiy kabi rus ilm-fani otalari qo‘lida ta’lim oladi va haqli
ravishda vatanimiz mineralogiyasi reformatori deb hisoblanadi.
V.I.Vemadskiy mineralogiyani “yer qobiq kimyosi” deb qarab,
mineralogik tekshirishlar sohasida yangi yo‘nalish yaratdi. U dunyo
fanlari erishgan yangidan-yangi yutuqlami hisobga olib minerallaming
kimyoviy konstitutsiyasi minerallariga, minerallaming paragenezisi
masalalariga va minerallaming tabiatda tarixiy jihatdan mavjud boyish
sharoitlarini tekshirishga ko‘p e’tibor berdi. Vemadskiy 1891-yilda
alyumosilikatlardagi to4 it valentli kremniy bilan kislota funksiyasi
rolini bajaruvchi uch valentli alyuminiyning almashinishi mumkin,
degan holni o‘z tajribalarida isbot etdi. Shundan 30 yil keyin bu hoi
dala
shpatlarini
rentgenometrik
tekshirishlar
natijasida
to4 la
tasdiqlanibgina qolmay balki boshqa alyumosilikatlar strukturasini
o‘rganishga ham yordam berdi.
V.I.Vemadskiy mineralogiyasi bu sohada chet mamlakatlami
orqada
qoldirib,
mamlakatimizda mineralogiya bilimlarining
taraqqiy etishida yangi davr bo‘lib qo4shildi. 1908-1914-yillar
davomida ter to‘kib qilingan mehnat natijasida uning Rossiya
mineralogiyasiga oid klassik mineralogiyasi “Ta’rifiy mineralogiya
tajribasining” sof tug‘ma elementlar kiassiga bag‘ishlangan birinchi
tomi maydonga keldi. Afsuski, bu asar ham “ Er qobig'idagi
minerallaming tarixi” kabi olimning hayotligida tugallanmay qoldi.
Katta eruditsiya egasi, adabiy merosni yaxshi bilgan
Vemadskiy Shunday muhim xulosalar berdiki, bular o‘zi yaratgan
yangi fan - geokimyo uchun asos bo‘lib xizmat qildi. Yer qobig‘i
kimyoviy protsesslariga qarab xulosala chiqarishga o‘tgan yuz
yillikning o‘rtalarida K.Bishof (1972-1870) va Eli de-Bemon
(1798-1874) birinchi bo4lib urinib ko‘rgan edilar. Geokimyoning
18
hozirgi
vaqtdagi
taraqqiyoti
V.I.Vernadskiydan
boshqa
V.M.Goldshmidt
(1888-1947)
va
ayniqsa,
sovet
olimi
akad.A.E.Fersman nomlari bilan bogMiqdir.
1895-yili V.Rentgen (1845-1923) katod nurlami tekshira turib,
mineral moddalaming yangi tekshirish usuli taraqqiyoti uchun asos
boMgan X nurini (hozirgi rentgen nurlari deb ataladi) kashf etdi. 1912-
yilda ftzik M.Lauze tomonidan kristall orqali o‘tayotgan rentgen nuri
difraksiyalanishi hodisasining kashf etilishi va shu yo‘nalishda rus
olimi G.V.Vulf, angliyalik olimlar U.G.Breg va U.L.Breg (ota-bola),
L.PauIing va boshqa olimlar olib borgan tadqiqotlar, minerallaming
ichki kristall tuzilishini, ularning kimyoviy tarkibi va fizik xususiyatlari
bilan bogMiq ekanligini ko‘rish uchun imkon yaratdi. 0 ‘tkazilgan bu
tekshirishlar kristall tuzilishi haqidagi Lomonosovning taxminlari va
birinchi marta E.S.Fedorov (1890) tomonidan ishlab chiqilgan, ya’ni
kristallar ichida atomlar joylanishi 230 qonunining nazariy isboti to'g'ri
ekanligini ko‘rsatdi. Uning simmetriya haqidagi tushunchalar
butunligicha
kristallaming
hozirgi
zamon
rentgenostruktur
tekshirishlari uchun asos boMib qoldi. QoMga kiritilgan yutuqlar
natijasida ilm-fanning yangi sohasi - kristallokimyo - atomlar yoki
ionlaming kristallarda fazoviy joylanishi qonunlari bilan shulaming
o‘zaro ta’sirini va minerallaming kristall strukturalari bilan fizik va
kimyoviy xususiyatlari orasidagi bogManish qonuniyatlari haqidagi fan
maydonga keldi.
1896-yilda fransuz fizigi A.Bekkerel (1852-1908) uran
tuzlarining radioaktiv yo‘na!ishini aniqlab buyuk kashfiyot yaratdi.
Shundan keyin ko‘p oMmay (1899) kimyogarlardan M.Kyuri-
Skladovskaya bilan P.Kyuri kuchli radioaktivlik xususiyatiga ega
boMgan, ya’ni o‘z-o‘zicha maxsus nurlar (a, P va y) sifatida energiya
chiqaradigan yangi
kimyoviy element — radiyni ochdilar.
Radioaktivlik hodisasi atom yadrolarining tarkibi bilan tuzilishi
haqidagi hozirgi zamon nazariyalarini, kimyoviy elementlarining
almashinishi va izotoplar haqidagi bilimlami ishlab chiqishda
muhim rol o‘ynadi.
Hozirgi zamon mineralogiyasi taraqqiyoti uchun kolloid
kimyo bilan fizik-kimyo sohasida erishilgan yutuqlar juda muhim
ahamiyatga egadir.
19
Tabiiy kolloid sistemalar sohasidagi tadqiqotlami birinchi
boMib rus olimi P.P.Veymam bilan bevaqt vafot etgan avstriyalik
olim F.Komyu umumlashtirdi va rivojlantirdi. Shundan keyin eng
muhim yer qobig‘i kolloidlarining xususiyatlarini o ‘rganish sohasida
Van-Bemmelen tomonidan, Shuningdek tabiiy kolloidlardagi ritmik
reaksiyalar bilan diffuziya hodisalarining roli haqida R.Lizegang
tomonidan olib borilgan ishlami e ’tirof etish lozim.
Fizik-kimyo sohasidagi, jumladan fazalar (so‘zning fizik-
kimyoviy ma’nosida) va sistemalaming fizik-kimyoviy muvozanati
haqidagi tushunchalar bo‘yicha erishilgan yutuqlar ham juda
muhimdir. Ilmiy tadqiqotlarning bu sohasida, fazalar qonuni
yaratgan Gibbsdan boshqa, qotishmalar va boshqa murakkab
jismlaming, tekshirilayotgan moddalarning tarkibi bilan xususyatlari
orasidagi munosabatlarni geometrik tasvirlash usullarni qo‘llab,
fizik-kimyoviy analiz qilishni yaratgan buyuk olimimiz akademik
N.S.Kurnakovning (1860-1941) ko‘p jihatdan butun dunyo fani
oldidagi hizmatlari juda kattadir. Minerallar termik analizining
yaratilishi ham N.S.Kumakov nomi bilan bog‘liqdir.
Tabiiy obyektlami tekshirish bilan bir qatorda tabiatda
uchraydigan birikmalami sintez qilish sohasida ham eksperimental
tadqiqot ishlari olib borildi. XVIII asrdayoq minerallar sun’iy y o i
bilan olina boshlangan edi, lekin minerallar sintezi sohasida
sistematik tajribalar faqat XIX asming o‘rtalarida o4kazila boshladi
(G.Dobre, F.Fuke va boshqalar). Rus olimi X.D.Xrushchov esa bu
sohada katta yutuqlarga erishdi.
Shunday qilib XIX asr ohirlari va XX asr boshlari asosan
kristallografiya, fizika ham fizik-kimyo fanlari sohasida erishilgan
bir qancha katta yutuqlar bilan nishonlandi. D.I.Mendeleyevning
davriylik qonuniga asoslangan shu kashfiyotlar hozirgi zamon fani
erishgan buyuk kashfiyotlarga olib keldi.
U rasmiy fan sifatida XIX asrda rivojlana boshlagan. Fanning
rivojida uning asoschisi M.Y.Lomonosov, bundan tashqari Sharq
mamlakatlari bir qancha olimlari ham katta hissa qo‘shishgan.
Jumladan Abu Rayhon Beruniyning «Hindiston» asarida Yer
sayyorasi haqida umumiy ma’lumotlar keltirilgan.
Geologiya -
yer
20
haqidagi kompleks ilm bo‘lib, uning tuzilishi, rivojlanishi, turli xil
geologik protsesslarini o‘rganadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
