A. Z. Umarov Avtomobillar texnik ekspluatasiyasi

birikmalarning juda ko‘pchiligi tabiiy sharoitlarda uchramaydi va ulami uchralish
mumkin ham emas. Tarkibi va Kristal strukturasi bilan tabiiy birikmalarga to‘g ‘ri
keladigan sun’iy birikmalamigina shartli ravishda minerallar deb aytiladi.
'Kimyoviy va fizik absolyut bir jinsli minerallar tabiatda mavjud bo‘lmaydi.
4

---

Minerallaming tabiatda topilish sharoitlari, shuningdek 
eksperimental tekshirishlar ustida olib borilgan kuzatishlardan 
ma’lum boMishicha, har qaysi mineral qandaydir muayyan fizik- 
kimyoviy sharoitlarda (ya’ni muayyan harorat, bosim va sistemadagi 
komponentlarning kimyoviy konsentratsiyasi miqdorida) yuzaga 
keladi. Shu bilan birga ayrim minerallar, ularning barqarorlik 
chegarasi tashqi muhitning ta’siri ostida buzilmaguncha (masalan, 
oksidlanish va qaytarish protsesslari ta’sirida, bosim va haroratning 
ko‘tarilishi yoki pasayishi va boshqa protsesslar ta’sirida) 
o‘zgarmasdan saqlanib qoladi. Shuning uchun geokimyoviy 
protsesslaming tarixiy taraqqiyoti davomida juda ko‘p minerallar 
o‘zgarish, parchalanish ta’siriga beriladi yoki yuzaga kelgan yangi 
sharoitda barqaror boigan boshqa minerallar bilan almashadi.
Shu bilan birga ko‘pgina minerallaming tashqi sharoitning 
juda ko‘p o‘zgarishlarida ham o‘zining muvozanatdagi holatini 
saqlab, barqarorligicha qolishi bizga ayondir (masalan, olmos, grafit, 
korund, mtil va boshqa minerallar shular jumlasidandir).
Hozirgi 
vaqtda 
ma’lum 
boMgan 
minerallaming juda 
ko‘pchiligi mineral xomashyo sifatida muhim amaliy ahamiyatga 
ega (albatta ular foydali qazilma koni deb aytish mumkin boMgan 
ma’lum joylarda to‘plangan boMib, ruda tarkibida, konni qazib olish 
uchun yetarli sanoatbop miqdorga va zaxiralarga ega boMgan 
hollarda).
Bir turli minerallaming tarkibida sanoat uchun qimmatli 
boMgan biron metall (temir, mis, qo‘rg‘oshin, rux, qalay, volfram, 
molibden va boshqalar) boMib, ulami rudalardan ajratib olinadi. 
Boshqa minerallar (olmos, asbest, kvars, dala shpatlari, slyuda, gips, 
soda, mirabilit kabi minerallar o‘zining qimmatli fizik yoki kimyo 
xususiyatlariga qarab, ma’lum maqsadlarda xom holicha (qayta 
ishlanmasdan) qoMlaniladi yoki sanoat uchun zarur boMgan sintetik 
birikmalar, qurilish materiallari va h.k. olish uchun ishlatiladi.
Shunday qilib, mineralogiya tabiiy kimyoviy birikmalar 
(minerallar) haqidagi fan boMib, ularning tarkibi bilan kristall 
tuzilishi orasidagi o‘zaro bogManishni, xususiyatlarini, paydo boMish 
sharoitlarini va amaliy ahamiyatini tekshiradi. Shunga ko‘ra bu 
fanning qo‘yilgan vazifa bir tomondan, shu fan bilan aloqador
5

---

boMgan fanlar (fizika, kimyo, kristallokimyo va boshqalar)ning 
yutuqlari bilan, ikkinchi tomondan, foydali qazilma konlarni qilirish 
-i*azvedka qilish ishlari bilan chambarchas bogMiq bo'lishi lozim.
Mineralogiyaning t hozirgi vaqtdagi eng muhim vazifasi 
quyidagilardan iborat:
1. Minerallarni sanoatning turli tarmoqlarida amalda ishlatish 
va ulaming yangi turlarini ochish maqsadida fizik va kimyoviy 
xususiyatlarini, ulaming kimyoviy tarkibi va kristall tuzilishi bilan 
bogMiq ravishda batafsil o‘rganish uchun har tomonlama chuqur 
tekshirish.
2. Minerallaming yuzaga kelish sharoitlarini va mineral hosil 
qiluvchi jarayonlar (genezisi) tarixini aniqlash, Shuningdek bu 
qonuniyatlami xilma-xil foydali qazilma konlarini qidirish va 
razvedka qilish ishlarida qoMlash maqsadida minerallaming birga 
topilishi va mineral komplekslarining ruda hamda tog‘ jinsiarda 
oldinma-ketin paydo boMishi qonuniyatlarini tekshirish.
Bu vazifalami hal qilishda mineralogik tekshirishlar aniq 
fanlar fizika, kimyo, kristallografiya, kristallokimyo, kolloidkimyo 
va fizikkimyo qonunlariga asoslanadi. Mineralogiya to'plagan 
maMumotlar o4z navbatida geokimyo, petrografiya kabi fanlarda, 
foydali qazilma konlari haqidagi ilmda, Shuningdek qidiruv- 
razvedka ishlarida va bir qancha texnika fanlarida (metallurgiyada, 
foydali qazilmalami boyitish va boshqa fanlarda) ishlatiladi.
Minerallar tabiati haqidagi tushuncha, demak mineralogiya 
fanining bilimlarning taraqqiy etishi bilan bogMiq holda tarixan 
yuzaga keladi va o‘zgaradi. Quyida mineralogiyani fan tariqasida 
taraqqiy etishi uchun o4z ta ’sirini ko'rsatgan tabiat fani tarixidan 
muhim voqealami ko‘rib o'tamiz.

---