A. Z. Umarov Avtomobillar texnik ekspluatasiyasi

1-Bob. MINERALOGIYA VA MINERALLAR HAQIDA
TUSHUNCHA
1.1. Minerallar va mineralogik tadqiqotlarning
sanoatdagi ahamiyati
Sanoatning bironta ham sohasi yo‘qki, unda biron foydali 
qazilma bevosita xom holicha, yoki qaytadan ishlangan mahsulot 
sifatida qo‘llanilmasin. Inson uchun temir rudalarini qazib, undan 
metallurgiya yo‘li bilan tayyorlangan turli navli chosyan va 
po‘latning muhim ahamiyatiga ega ekanligi hammaga ma’lum. 
Temir - sanoatning asosiy tomiridir. U metallurgiya, mashinasozlik, 
kemasozlik, temir yo‘l, ko‘priklar, temir-beton inshootlari, kon 
asbob-uskunalari, keng iste’mol mollari va h.k. uchun asosdir. 0 ‘z 
navbatida, faqat birgina temir metallurgiyasining o‘zi qazib 
chiqarilayotgan qattiq mineral yoqilg‘ining - koksga aylantiriladigan 
toshko‘miming 40% ga yaqinini talab qiladi. Sanoat taraqqiyotida 
suyuq mineral yoqilg‘i - neft va uning qayta ishlangan mahsulotlari 
ham nihoyatda katta rol o‘ynaydi. Yonuvchi gazlaming ahamiyati 
ham kundan kunga ortib bormoqda.
Rangli 
metallurgiya, 
elektr 
sanoati, 
kemasozlik, 
samolyotsozlik, mashinasozlik va boshqa sanoat tarmoqlarining 
rivojlanishida rangli metallar deb ataluvchi - mis, rux, qo‘rg‘oshin, 
alyuminiy, nikel, kobalt rudalaridan ajratib olinadigan metallar 
muhim 
rol o‘ynaydi. 
Nodir metallar: 
volfram, 
molibden, 
Shuningdek, titan, kobalt va boshqa juda katta mudofaa ahamiyatiga 
egadir.
Qishloq xo‘jaligining rivojlanishi mineral o‘g‘itlar - kaliy 
minerallari (kaliy tuzlari), fosforli minerallar (apatit, fosforit), azotli 
minerallar (selitra) va boshqalardan keng foydalanishga bog‘liqdir. 
Kimyo sanoati ko‘p jihatdan mineral xomashyolarga asoslanib 
ishlaydi. Masalan, sulfat kislota oltingugurtga boy kolchedan 
(pirit)dan olinadi; juda ko‘p minerallar sof tug‘ma oltingugurt, 
selitra, plavik shpatlari va bor, kaliy, natriy, magniy, simob va 
boshqa 
elementlaming 
minerallari 
kimyoviy 
preparatlar 
tayyorlashda ishlatiladi; rezina sanoatida - oltingugurt, talk, barit;
7

---

kislotalar bilan o‘tga chidamli mahsulotlar ishlab chiqarishda -
asbest, kvars, grafit va boshqalar; bo‘yoqchilik bilan emal va 
glazurlar (sir) tayyorlashda - galkenit, sfalerit, barit va titan, mis, 
temir, margimush, simob, kobalt, bor minerallari, kriolit, ortoklaz 
sirkon; yozuv qoglozi ishlab chiqarishda - talk, kaolin, oltingugurt, 
achchiqtosh, magnezit va h.k ishlatiladi.
Tosh tuz bilan osh tuzi inson ovqatining zarur tarkibiy 
qismidir. Bir qancha minerallar va ulardan qayta ishlab olingan 
mahsulotlar (mirabilit - glauber tuzi; mineral suv lar. borjom va 
boshqalar, vismut, bariy, bor, yod tuzlari) dori darmon sifatida 
ishlatiladi. Mineral buloqlar (vodorod sulfidli, karbon kislotali, 
temirli, sho‘r va boshqa buloqlar) va tabiiy balchiqlardan ham 
davolash maqsadlarida foydalaniladi. Meditsina va sanoatning ayrim 
tarmoqlarida, radioaktiv minerallardan olingan radioaktiv moddalar 
yoki kimyoviy elementlaming sun’iy yo‘l bilan olingan bir qancha 
izotoplari qo41anadi.
Inson hayotida bezak toshlar ham katta rol o‘ynaydi. 
Ko‘pincha bezak va badiiy buyumlar ishlanadigan qimmatbaho 
toshlardan boshqa juda ko‘p rangdor toshlar ham bor, ular devorlarni 
bezash uchun ishlatiladi. Mamlakatimizdagi eng yaxshi inshootlar 
pushti rangli rodonit, rang barang yashma, marmar, kvarsit bilan 
bezatiladi. Kvars, island shpati, slyuda, turmalin, flyuoritlardan optik 
asboblar ishlanadi. Agat, korund, sirkon va boshqa qattiq 
minerallardan soatlar va boshqa aniq mexanizmlar uchun 
podshipniklar tayyorlanadi. Olmos (karbonado), korund, granat, 
kvarslar abraziv material sifatida buyumlami edirish va ularga jilo 
berishda ishlatiladi. Yumshoq va yog‘langandek tuyuladigan 
minerallar (talk, grafit) to'lduruvchilar sifatida mexanizmlarning 
yediriluvchi qismlarini moylash uchun ishlatiladigan joylarga 
aralashtirib ishlatiladi.
Keyingi vaqtlarda urandan reaktorqozonlarda olinadigan juda 
katta yadro ichki energiyasini ajratib olish masalasining hal etilishi 
bilan bog‘liq ravishda undan sanoatda tinchlik maqsadlarida 
foydalanish uchun juda qulay sharoit yaratildi. Ma’lumki, Sovet 
Ittifoqida 1954-yildayoq atom yoqilg‘isi bilan ishlaydigan jahonda 
birinchi elektrostansiya qurildi va ana Shunday elektrostansiya-

---

larning yangilari Ьафо etilmoqda. Nihoyat, hozirgi paytda shu 
protsessorlar davomida gigant energiya hosil qiluvchi og‘ir vodorod 
(deyteriy bilan tritiy) hisobiga geliy hosil boMishiga olib keladigan, 
termoyadro 
reaksiyalaridan 
(shu 
maqsadda 
litiyning 
ham 
foydalanib) juda katta energiya olish kutilmoqda.
Minerallaming va ulardan qayta ishlash y o ii bilan olinadigan 
mahsulotlarning ishlatilishi haqida yuqorida keltirilgan qisqacha 
ma’lumotlardan mineral xomashyolaming xalq xo‘jaligida qanchalik 
muhim ahamiyatga ega ekanligi koVinib turibdi.
Shu vazifalami amalga oshirish uchun olib borilgan ishlar 
natijasida juda ko'p yangidan-yangi muhim sanoatbop foydali 
qazilma konlari kashf etildi. Masalan, Solikamsk tumanidagi kaliy 
va magniy tuz konlari, Shimoliy Kaspiybo‘yi bor konlari, Shimoliy 
Ural alyuminiysi, Qozog‘iston misi, G‘arbiy Uralbo‘yi va Yevropa 
tekisligi neft konlari lkkinchi Boku va h.k. shular jumlasidandir. 
Qora metallar, rangli metallar va nodir metallar: termir, marganets, 
xrom, mis, qo‘rg‘oshin, rux, qalayi, volfram, molibden nikel va 
boshqa metal rudalarining zaxiralari birmuncha ko‘paydi.
Biroq xalq xo'jaligining o‘sib borayotgan talablarini qondirish 
maqsadlarida xomashyo bazamizni bundan buyon ham uzluksiz 
ravishda kengayib borishini ta’minlash zarurligi munosabati bilan 
sovet geologlari oldida hali katta vazifalar turibdi.
Ulaming oldida faqat yangi konlami topish va yangi sanoat 
tumanlarida kam uchraydigan foydali qazilmalar . zaxiralarini 
ko‘paytirishgina 
emas, 
balki 
topilgan 
mineral 
boyliklarni 
0
‘zlashtirishda qatnashish vazifasi ham turibdi. Bunda mineral 
xomashyodan kompleks foydalanish, ya’ni xomashyo tarkibidagi 
asosiy foydali qazilma bilan bir qatorda qolgan boshqa qimmatli 
komponentlaming hammasini ham ajratib olish masalasi muhim 
ahamiyatga sazovor bo‘lmoqda. U vazifani esa rudalami batafsil 
mineralogik 
tekshirmasdan 
va 
ishlanayotgan 
xomashyoning 
texnologiyasi xossalarini hisobga olmasdan turib bajarish mumkin 
emas.
Mineralogiyani bilish razvedka ishlarini, ayniqsa qidiruv 
ishlarini olib borishda muhim ahamiyatga ega. Shu vazifalami 
muvaffaqiyatli bajarish uchun avvalo, minerallarni batafsil aniqlay
9

---

olish, ularning tabiatda topilish sharoitlarini, bir-biri bilan birga 
boMish qonuniyatlarini va hokozoni bilish zarur. Shunday voqealar 
ham boMganki, qidiruvchilar u yoki bu minerallami to‘g‘ri aniqlay 
olmaganliklari tufayli sanot uchun muhim ahamiyatga ega boMgan 
konlami topa olmasdan o4ib ketganlar. Yer yuziga chiqib turgan 
konlami qidirishda, mda konlarining oksidlanish zonasining 
mineralogiyasi xossalarini bilish va shularga qarab yer osti suvlari 
sathidan pastda yotgan birlamchi rudalar tarkibini aniqlashni 
o lrganish ham muhim.
Bundan tashqari, minerallaming bir qator xususiyatlari 
(magnit tortuvchanligi, elektr o‘tkazuvchanligi, solishtirma ogMrligi 
va boshqalar) foydali qazilma konlami qidirish va razvedka 
qilishning geofizika usullarini (magnitometrik, elektrorazvedka, 
gravimetrik va boshqalar) ishlab chiqish uchun katta ahamiyatga 
ega.
Qazib olinayotgan rudalarning sifat-xususiyatlarini o ‘rganish 
geologlaming asosiy vazifalaridan biridir. Mineralogiyani bilmasdan 
turib, bu vazifani ham hal etib boMmaydi. Kon geologi har kuni 
yangidan-yangi qazilgan joy devorlari bo‘ylab rudasi bor jinslar 
holatini kuzatar ekan, mdalar mineralogik tarkibining fazoviy 
o‘zgarishlari qonuniyatlarini boshqa birovdan ko‘ra yaxshiroq 
biladi, bu esa qazib chiqarish ishlarini boshqarishda ham juda 
muhim ahamiyatga egadir.
Qazib chiqarilgan rudalar ko‘p hollardan eritishdan aw al yoki 
texnologik jihatdan ishlanmasdan aw al maxsus fabrikalarda 
mexanik yoM bilan boyitiladi, ya’ni bo‘sh jinslardan ajratiladi yoki 
mdalar har xil tarkibli konsentratlarga boMinadi. Rudalami aw al 
maydalab va yanchib boyitish maxsus joylarda, shu bilan birga 
ularning har xil xususiyatlarini solishtirma ogMrligi, magnit 
tortuvchanligi, elektr o‘tkazuvchanligi, flotatsiyalovchi reagentlarga 
munosabati va boshqa xususiyatlarini hisobga olgan holda olib 
boriladi. Rudalami tashkil etuvchi mineral donalarini katta- 
kichikligi bilan ularning bir-biri bilan yopishib o‘sish xarakteri ham 
katta ahamiyatga ega. Mana shu hamma masalalami hal qilishda, 
foydali qazilmalami boyitish ilmiy tekshirish institutlarining 
mineragrafiya 
laboratoriyalarida 
olib 
boriladigan 
maxsus
10

---

mineralogik tekshirishlar katta rol o4ynaydi. Biroq mineralogik 
tekshirish usullarini bilgan har qaysi geolog rudalaming mineralogik 
tarkibi bilan tuzilishini maqsadga muvofiq ravishda tekshirib borar 
ekan, boyitish paytida qaysi rudalaming qanday holatda va qaerda 
bo‘lishi haqida to‘g‘ri xulosalar chiqara olishi va boyitishning qaysi 
usulida qanday komponentlari qancha miqdorda yo‘qoladi va uning 
qaysi sababdan ekanligini oldindan aytish mumkin.
Shunday qilib, foydali qazilma konlarini mineralogik 
tekshirish, ularni qidirish va razvedka qilish ishlaridagina emas, 
balki sanoatning konlami qazib chiqarish va' judalarni ishlash 
bo4yicha tarmoqlarida ham juda muhim ahamiyatga egadir.
Tog4 jinsi va minerallarning jamiyatdagi o4mi qanday 
baholanadi. Bu yo4llarni qurish, ko4prik, tonellar, turli saroylami 
Ьафо etish kabi ishlami bajarishda qurilish vositasi sifatida va 
ularga chiroy berishda minerallar va tog4 jinslari ishlatiladi. Ushbu 
rasmlarda ко4rinib turibdi. {Xorij}