A. Z. Umarov Avtomobillar texnik ekspluatasiyasi

1.4. Minerallarni tekshirish usullari
23

---

Kristallokimyo analizi
E.S.Fedorov ishlab chiqqan kristallar bilan ish olib orilgan 
vaqtdagina foydalaniladi. Bunday analizning mohiyati kristall 
yonlari orasidagi burchakni aniqlashdan tashqari, kristallarning 
shakliga qarab, qay darajada boMmasin, ularning ichki tuzilishini 
aniqlashdan iborat, chunki kristallarning ko‘proq taraqqiy etgan, 
ko‘p uchraydigan yonlari odatda struktura birliklarining zichroq 
joylashgan tekisliklariga to‘g‘ri keladi. Shunday yo‘l bilan 
kristallarning singoniyasi va simmetriya ko‘rinishigina emas, balki 
mineral tarkibini ham aniqlash mumkin. E.S.Fedorovning “Kristallar 
dunyosi” (1920) deb atalgan yirik asarida kristallokimyoviy 
analizlar uchun oid maxsus jadvallar berilgan.
Rentgenometrik analiz31
Modalami rentgenogrammalami taqqoslash yo‘li 
bilan 
aniqlashda qo‘llaniladi, u har xil usullar bilan bajarilishi mumkin, 
ulardan eng ko‘p ishlatiladiganlari kristallni aylantirish usuli 
(Polyani), rentgen goniometriya usuli (Veyssenberg) va kukun 
(Debay) usulidir.
Birinchi ikki usul yakka kristallar bilan ish ko‘riladigan 
paytlarda qo‘llaniladi. Kristallni aylantirish usuli deb, aylanib turgan 
kristallni monoxromatik rentgen nuri ta’siri ostida rentgenosyomka 
qilish tuShuniladi. Buning aksincha, Laue usulida kristall harakatsiz 
bo‘lib, rentgen trubkasidan tushayotgan uzluksiz spektr bilan 
nurlanadi. Rentgenogrammalar misoli ko‘rsatiladi. Rentgenosyom- 
kada birmuncha keng qolllanadigan Veyssenberg usuli bo‘yicha 
kristallami aylantirishdan tashqari silindrik plyonka kristallining 
aylanish o‘qiga parallel, ya’ni rentgen nuriga tik harakatga ham 
keltirib yaqinlashtiriladi. Veysenberg usuli bo‘yicha olingan 
rentgenogramma shakli undagi interferension dog‘laming egri chiziq 
bo‘ylab joylashishi bilan juda ham xarakterlidir, ular birmuncha 
osonlik bilan (geometrik yo‘l bilan) indekslami hisoblab chiqishga 
imkon beradi.