A. Z. Umarov Avtomobillar texnik ekspluatasiyasi

1 Moddalar kristal strukturalarini tekshirish vazifasini bajaruvchi rentgenostruklur
analiz bilan adashtirmang.
24

---

Debay usuli Shunday muhim afzalliklarga egaki, u mineral 
massalami shu bilan birga yashirish kristallangan va mayin 
dispers moddalarni ham o4rganishga imkon beradi. Shuning 
uchun ham mineraloglar ishida minerallar diagnostika maqsadida 
keng qoMlaniladi. Odatda debaegramma deb aytiladigan rentge- 
nogramma maxsus kamera y o rugiik sezuvchi plyonkaga tushirib 
olinadi, shu plyonka ishlanganidan keyin unda to‘q-ochligi turli 
boMgan chiziqlar-yoychalar ko4rinadi (tekshirilayotgan modda 
kukuni boMaklarining zichroq joylashgan tekisliklaridan qaytgan 
rentgen nuri konuslari bilan hosil qilingan halqalarning qismi). 
Olingan debaegrammani tashkil ko4rinishidan tekshirilayotgan 
moddaga o 4xshab ketadigan tekshirib ko‘rilgan boshqa moddalar 
debaegrammasi bilan taqqosla (chiziqlarning to4q-ochligiga va 
tekisliklar orasidagi hisoblab chiqilgan masofaga qarab) berilgan 
mineralni aniq bilish mumkin. Buning uchun spektral analizdan 
olingan m a’lumotlar bilan loaqal ba’zi optik konstantalarga ega 
boMishimiz kerak. Bu usulning afzalliklari ham shundan iboratki, 
debaegrammani olish uchun 5 mm3 kukun holidagi modda 
yetarlidir; bu zarur mineralni toMiq kimyovmy analiz uchun 
yetarli miqdorda yigMb olish mumkin boMmagan paytlarda 
ayniqsa muhimdir. Biroq Shuni ham ko4rsatib o4tish kerakki, juda 
mayin 
dispers 
moddalar 
aniq 
ko4rinmaydigan 
xira 
debaegrammalar beradi. amorf jismlarda esa (tub ma’nosi bilan) 
rentgen nurlari umuman qaytarilmaydi.
Shu bilan bogMiq ravishda qalinligi bir necha millimikron 
keladigan juda yupqa plyonkachalami yoki haddan tashqari juda 
mayin dispers kolloid massalami elektronografik usul bilan 
tekshirish haqida ham eslab o 4tamiz. Bu usul elektronlaming 
qonuniy joylashgan atomlar bilan to4qnashib qonuniy, ya’ni o4sha 
rentgen 
nurlarida 
ko‘rganimiz 
kabi 
tarqalish 
xususiyatiga 
asoslangan. Bular orasidagi farq shundan iboratki, rentgen nurlari 
kristall moddaning orasiga o 4ta olgan bir paytda, elektron nur faqat 
0,01ц (yoki milllimetrning yuz mingdan bir bo4lagi) qalinlikkacha 
o4ta 
olish 
qobiliyatiga 
egadir. 
Shu 
yoM 
bilan 
olingan 
elektronogrammalar o4sha debaegrammalar shaklida boMadi.
25

---