A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

• Pirometallurgiya,  bu usulda metall ishlab chiqarish uchun zarur 
issiqlik yoqilg‘ini yondirish hisobiga olinadi;
• Elektrometallurgiya,  ushbu usulda metall ishlab chiqarish uchun 
zarur issiqlik elektr energiyasi evaziga olinadi;
• Gidrometallurgiya,  mazkur usulda ruda tarkibidagi metall 
erituvchiga o ‘tkazilib, so‘ngra ajratib olinadi;
• Kimyoviy metallurgiya usulda kimyoviy va metallurgiya 
jarayonlari yordamida metall ajratib olinadi.
Yoqilg‘ining  asosiy  yonuvchi  komponenti  uglerod  bilan  vodorod 
hisoblanadi.  Uglerod  yonish  davrida  o ‘zidan  ko‘p  miqdorda  issiqlik 
ajratib  chiqarishi  bilan  birgalikda,  temimi  oksidlardan  qaytarishda 
ishtirok etadi.  Metallurgiyada yoqilg‘i  sifatida koks,  mazut, tabiiy gaz, 
domna va koks gazlari ishlatiladi.
Koks.  Toshko‘mimi  maydalab,  maxsus  pechlarda  1000-1100°C 
haroratda  10-15  soat  davomida  havosiz  joyda  qizdirishdan  olingan 
qattiq g‘ovak massa koks deyiladi.
Koks  80-95  %  C,  0,5-2,0  %  S,  0,04  %  P,  1,0  %  ga yaqin  gazlar, 
10-13  %  kul  va  5  %  namlikdan  iborat  bo‘Iadi.  Koks  o ‘zidan  6500- 
7500  kkal/kg  issiqlik  ajratib  chiqaradi;  koksning  g‘ovakligi  45-55  % 
bo‘lib,  700°C  haroratda  alangalanadi.  Koks  domna  pechlari  va 
vagrankalarda cho‘yan ishlab chiqarishda yoqilg‘i sifatida ishlatiladi.
M azut  neftni  qayta  ishlashdan  hosil  boMgan  suyuq  yoqilgM 
boMib, Marten va boshqa pechlami qizdirishda ishlatiladi.  Mazut o ‘zi- 
dan  8500 -   10500 kkal/kg issiqlik ajratib chiqaradi.  Yonish jarayonini 
boshqarish qulay va yongandan keyin o ‘zidan kul ajratmaydi.
Tabiiy  gaz.  Uning  asosiy  qismi  CH4-m etan  boMib,  1  m
3
  tabiiy 
gaz yonganda 8000 kkal issiqlik chiqadi.
Metallurgiya  sanoatida  tabiiy  gazdan  foydalanish  quyidagi 
afzalliklarga ega:
112

---

• domna va marten pechlarida boradigan jarayonlami 
faollashtiradi;
• ish unumdorligini oshiradi;
• koksni tejash imkonini beradi.
Koks  gazi.  Toshko‘mirdan  koks  olish  jarayonida  gaz  hosil 
bo‘ladi.  Uning tarkibida 46-63  %  H,  21-27  %  CH
4
,  2-7  %  CC>2,4—18 
%  N  boiadi;  1  m
3
  koks  gazi  yonganda  3500-4500  kkal/kg  issiqlik 
ajralib chiqadi.
Domna  gazi.  Domna  pechlarida  cho‘yan  ishlab  chiqarishda 
ajraluvchi  gaz  b o iib ,  metallurgiya  korxonalarida  u  sof  holda  yoki 
koks gazi bilan aralashtirilib  ishlatiladi.