A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

0 ‘tga  chidamli  materiallar.  Metallurgiya  pechlari,  yig‘gichlar, 
kovshlarning  devorlari  va  tublari  o ‘tga  chidamli  materiallardan 
tayyorlanadi. 
0
‘tga  chidamli  materiallar  kimyoviy  tarkibiga  ko‘ra 
kislotali, asosli va neytral guruhlarga boiinadi.
0
‘tga  chidamli  materiallaming  kimyoviy  tarkibi,  suyuqlanish 
harorati va ishlatilish sohalari 7.1-jadvalda keltirilgan.
0 ‘tga chidamli materiallar
7
.
1-jadval
0
‘tga chidamli 
material nomi
Kimyoviy tarkibi
Suyuqlanish  I 
Ishlatilishi 
harorati, °C  j
Kislotali
Dinas
92-96 % S i02,
1690-1730
Bessemer 
konvertorida, 
kislotali Marten va 
elektr pechlarida
Asosli
Magnezit
94 % MgO, CaO, 
S i02, AI
2
O
3
, РвгОз
2000-2400
Marten va elektr 
pechlari devorlari, 
tublarini terishda 
va ta’mirlashda
Dolomit
52-58 % CaO, 
35-38 % MgO va 
Si
0 2
, A l
2
,
0
3, 
Fe
2
0
3
1800-1950
Pech tublari, asosli 
konvertor devorlari
113

---

7
.
1-jadvalning davomi
Xrom-magnezitli
material
65-67 % MgO, 30 
% Cr203
2 0 0 0
Marten pechlari 
devorlari 
konvertorlarda
Neytral
Shamot
56-60 % S i0 2, 
42-46 % A1
2
0 3, 
1,5-3 % Fe
2
0
3
1630-1770
Domna pechlari 
havo qizdirgichlari, 
kovsh  devorlari
7.1.1.  Cho‘yan ishlab chiqarish
Cho‘yan  quymalar  xossalarining  xilma-xil  boMishi,  asosan 
ulaming  tarkibida  doimiy  bo‘ladigan  qo‘shimcha  elementlar  (C,  Si, 
Mn, P va S) miqdoriga bog‘liq.
Cho‘yanlar  tarkibida  uglerod  qancha  ko‘p  bo‘lib,  qolipda  sekin 
sovitilsa,  unda  grafit  ham  ko‘p  ajralib  chiqadi.  Shuning  uchun  yupqa 
devorli  murakkab  shaklli  quymalar  ko‘p  uglerodli  cho‘yanlardan 
olinadi.  Odatda,  uglerod  miqdori  sifatli  quymalarda  3,2-3,5  % gacha, 
yuqori sifatli cho‘yanlarda 2,  8-3,0 % gacha bo‘Iadi.
Marganes.  Marganes  cho‘yanlarda  temir  karbidining  barqaror- 
ligini  orttirib,  uglerodning  grafit  tarzida  ajralib  chiqishiga  qarshilik 
ko‘rsatadi.  Marganes  cho‘yanning  sifatini  pasaytimvchi  oltingugurt- 
ning zararli  ta’sirini  kamaytiradi.  Odatda,  cho‘yanlarda marganesning 
miqdori 
1 ,2
 % dan oshmaydi.
K remniy.  Cho‘yanlarda  kremniy  temir  bilan  birikib  silitsidlar 
(FeSi, Fe
3
SiP2)  hosil  qilib,  uglerodni erkin  holatda, ya’ni  grafit tarzida 
ajralib  chiqishiga  ko‘maklashadi.  Shu  sababli  quymalar  olishda uning 
miqdori  0,8-4,5  % oralig‘ida bo‘ladi.
Fosfor.  Cho‘yanlarda  fosfor  qattiq  va  mo‘rt  fosfidli  evtektika 
hosil qilib cho‘yanning mexanik xossalarini yomonlashtiradi.  Shuning 
uchun  muhim  quyma  detallarda  uning  miqdori  0,3  %  dan  ortmasligi 
kerak.  Shu  bilan  birga  fosfor  cho‘yanning  suyuqlanish  haroratini 
pasaytirib,  oquvchanligini  oshiradi.  Fosforli  cho‘yanlardan  yupqa 
devorli murakkab shaklli,  silliq yuzali quymalar olishda foydalaniladi.
Oltingugurt  cho‘yanlarda  uglerodning  grafit  tarzida  ajralishiga 
qarshilik ko‘rsatadi,  ulaming  oquvchanligini  pasaytiradi.  Oltingugurt- 
ning temir bilan birikmasi  FeS  kristallanish  davrida Fe bilan  qo‘shilib 
985°C  da  suyuqlanadigan  evtektika  (FeS+S)  hosil  qiladi  va  bu  evtek-
114

---

tika donalararo kristallanib, cho‘yanni mo‘rtlashtiradi.  Shu sababli  cho‘- 
yan tarkibida oltingugurt miqdori 0,08-0,12 % dan oshmasligi kerak.
Cho‘yan  ishlab  chiqaruvchi  zamonaviy  korxonalar  yirik  va 
murakkab  inshootlar  majmuyi  bo iib ,  ular  rudalarni  boyituvchi,  koks 
ishlab  chiqaruvchi  batareyalar,  pechlami  qizdirilgan  havo  bilan 
uzluksiz ta ’minlovchi  qurilmalar,  quymalar,  prokat mahsulotlar ishlab 
chiqaruvchi boiim lar va boshqalardan tashkil topadi.
Domna  pechlarida  cho‘yan  ishlab  chiqarishda  keng  foydala- 
niladigan  asosiy  materiallar  temir  rudalari,  yoqilgilar  va  flyuslardan 
iborat b o iib  shixta deyiladi.