A team of politicians

11.Қадимги Хитой дипломатияси.
Qadimgi Хitоyda хalqarо munоsabatlar va diplоmatiya. Eramizdan avvalgi II minginchi yillik bоshlarida Хuanхe daryosining o’rta оqimida vujudga kеlgan ilk davlat tuzilmalari vaqt o’tishi bilan (er. avv. 12 asr) yagоna katta pоdshоhlik оstiga birlashganlar.
1 minginchi yillarda yagоna qadimхitоy davlati eramizdan avvalgi VIII asrdan bоshlab butunlay mustaqil bo’lgan bir qatоr yirik va mayda pоdshоhliklarga bo’linib kеtdi. Bu davlatlar bir-biri bilan yaqin alоqada bo’lib, ular o’rtasida gоh nizоlar kеlib chiqar, gоh do’stоna muzоkaralar оlib bоrilishi natijasida ittifоq tuzilar edi.
Chjou davri diplomatiyasi. Chjou davlatini barpo qilgan xitoy kabi lalari neolit davridanoq Shimoliy Xitoy Ning Vey havzasida, hozirgi Shensi as viloyatida anchagina katta joylarga o’rna shib olganlar. Zamonlar o’tishi bilan bu qabilalar Vey daryosi xavzasida yashovchi boshqa hamma qabilalar ustidan Xukmg’onlik qila boshlab, suigra ancha katta qabilalar ittifoqini barpo qilganlar. Usha zamondagi manbalarga kara ganda bu qabilalar In davlati bilan ancha yaqin munosabatda bo’lgaplar. In podsholari CHjou knyazlariga o’z davlatla shimoligarbiy chegaralarini qushni ku'chmanchi kabi lalarning xujumlaridan ximoya qilishni topshirganlar. «CHjou» so’zining o’zi ba’zan Indagi yozuvlarda uchraydi. In davlatining zodagon oilalari va xatto podsholari kam chjou qabilalarINIng boshliklariga erga bergan lar. Bu habilalar In davlatidagi qabilalarga karindosh bo’lgan bo’lishlari kam mumkin. CHjou qabilalari eng qadimgi va eng yuksak In madaniyatining ko’p elementlaridan keng foydalanganlar. CHjou qabilalari yozuv, xronologiya sistemasini, arxitektura uslubi, o’ziga xos fol ochish tartibi va kat to dinniig ba’zi formalarini inliklardan olganlar. CHjouliklar In davri madaniyatining yutuklarini tan ol­ganlar va o’zlarini bu madaniyatning vorislari va davom et tiruvchilari deb xisoblaganlar. Qo’yidagi kikmatli so’zlar: «Inning donolik bilan kiritilgan jinoiy konUilaridan ibrat olingiz», «Dilingiz markam bo’lsin va xalq ta’lim bera bilishingiz uchun SHanning ulur odamlari yaratgan ta’ limotlarni urganingiz», «Indagi eng qadimgi va eng donobu asirlar keyinchalyk qullarga aylantirilgan. SHu sababli, Ko’r’a yozuvlarida ko’p vaqt «ko’pgina qullar asir olipdi» deb xabar qilinadi.
In dinastiyasi nodsholik qilgan davrning O’rtalari na oxirlarida kuchmanchilar yashab turgan tog’li rayoilarni, shu­ningdek Vey va Fen vodiysini, ya’ni SHensi viloyatiping markaziy qismini va SHansi viloyatining janubigarbiy Qismini sekinasta xitoylar egallab olib, kolonizaqiya qi .ladilar. Mamlakat chegaralarini kuchmanchilardan mudofaa Qilish zarurligi va kushnilarining yerlarini, qullar va ul jalar qulga tushirish siyosati: armiya to’zishni va karbiy ishni yo’lga qo’yishni talab qilardi. Xitoy qo’shinlari qadimgi zamonlardanok asosiy kismlarga: piyodalarga, otliklar ga va jang aravalariga Bo’linib kelgan. Urga va Sharqiy Osiyoning keng dashtlarida juda Qadim zamonlardayok otlar Qulga o’rgatilgan va jang aravalari paydo bo’lgan, bu ara valardan ko’pg’ok janglarda foydalanilgan. Jang arava va ot In davridagi yozuvda tilga olinadi. Anyandagi kazish larda jang aravalarni yasatish uchun bronza dan ishlangan 400 gd yaqin turli zebziynat asboblari va ot skeletlari topilgan. Xitoy qo’shINI juda oddiy qurollar — ko’pincha bronza dan ishlangan qurollar: qilichlar, jang boltalari va usha zamonda ko’p tarqolgan oyboltalar, shuningdek kamalak va uklar, nikoyat, nayzalar bilan qurollangan bo’lgan. K,ushin ning soni 3 ming kishiga yetgan. Otliklar otryadlari ol1atda 300 suvoriydan iborat bo’lgan. Ba’zi yozuvlarga karab, jangga saf tog’tishda muayyan formalar joriy bo’lganligINI faraz Qilish mumkin. Flang agakalari, flangdan kirib o’rab olish va kechalari tusatdan kujumlar qilish usullari kam qulla nilgan bo’lsa kerak. Masalan, ko’r’a yozuvlaridan birida: «Bu kecha lagerda biron falokat yo’z bermasmikin, tun tinch Utarmikin?» deb suraladi. In davlatining sinfiy xarak teri qo’shinlarni to’zishda kam yakkol ko’rin adi. CHunonchi, piyo dalar odatda o’z xujaliklaridan ajratilib qo’shinlar kato riga chak.irilgan oddiy dekkonlardan iborat bo’lgan. Bu kol «Qo’shiqlar kitobi» da kam obrazli qilib tasvirlangandir. Jang aravalarida odatda zodagonlar jang qilganlar, chunki ular ikki ot kusqilgan egarjabdukli aravani jangga qo’yish ga k.odir bo’lganlar.