A. Taniyev innovatsion iqtisodiyot darslik

5. Litsenziyalash

Litsenziya (lot. Licentia – ruxsatnoma, huquq) – 1) vakolatli davlat organlari tashqi savdo harakatlarini olib borish uchun beradigan ruxsatnoma. Eksport va importni, valyuta sarflarini nazorat qilish usullaridan biri. Odatda 1 yilga beriladi; 2) texnikaviy, iqtisodiy, ilmiy yangiliklar egasining ularni ishlatish uchun shartnoma asosida beradigan ruxsati. Odatda litsenziya patent olingan yoki patent olish uchun talabnoma berilgan ixtirolarga nisbatan qoʻllaniladi. Ammo ixtirolarga, texnika yangiliklariga, ishlab chiqarish tajribasi, ishlab chiqarish sirlari, tijorat axborotlari uchun patentsiz ham berilishi mumkin. Litsenziya beruvchi litsenziyar, litsenziya oluvchi litsenziat deb yuritiladi. Yangi texnika va texnologiyaga oid litsenziyalar 3 xil boʻladi: oddiy litsenziya – litsenziar ixtirodan shartnomada belgilangan doirada foydalanish huquqiga ega boʻladi. Ayni bir litsenziyani maʼlum hudud doirasida faqat bir emas, balki bir necha litsenziatga bera oladi; maxsus litsenziya — litsenziat ixtiro, texnika yoki texnologiyani ishlatishga yakka huquqli boʻladi, litsenziar esa uni o‘sha hududda qoʻllay olmaydi va oʻz nomidan
boshqalarga sota olmaydi; toʻliq litsenziya – bunda litsenziya. obʼyektini ishlatish toʻla-toʻkis litsenziatlar qoʻliga beriladi, litsenziar esa undan mustaqil foydalana olmaydi. Bunday qoida litsenziya berilgan muddat ichida amal qiladi. litsenziya muayyan narxda sotiladi.
Litsenziya haqi shartnoma muddati davomida litsenziya boʻyicha ishlab chiqarilgan mahsulotni sotishdan olingan mukofot shaklida toʻlanadi (royalti). Bir necha bor toʻlangan royalti yigʻindisi litsenziya narxini tashkil etadi. litsenziya xaqi uni qoʻllab, iqtisodiy samara olishdan ilgari, bir yoʻla toʻlansa paushal(yagona stavka) toʻlovi deb yuritiladi. litsenziya narxi litsenziyani qoʻllashdan olinadigan qoʻshimcha foyda bilan birga litsenziya bozoridagi talab va taklifga ham bogʻliq. Litsenziya narxining past boʻlishi texnik-texnologik yangiliklarni ommalashtirish sharti hisoblanadi.
Shuningdek litsenziyaning vakolatli davlat organlari beradigan savdo, hayvonlarni ovlash, muayyan faoliyat bilan shugʻullanish, bank harakatlarini olib borish va boshqa koʻrinishlari uchraydi.
Tashkilotlar innovatsion faoliyatining maqsadi nafaqat yangi mahsulot va xizmatlar bilan bozorga kirish, o‘zlashtirilgan mahsulotlarni takomillashtirish, foydalanilayotgan texnologiyalar samaradorligini oshirish, balki yangiliklarni o‘zlari sotishdan foyda olish ham bo‘lishi mumkin. Litsenziyalash - bu intellektual faoliyat natijalarini tijoratlashtirishning keng qo‘llaniladigan usullaridan biridir.
Innovatsiyalardan foydalanish huquqini sotish orqali savdo qilish ko‘plab kompaniyalar uchun daromad keltiradi, ushbu yangiliklar asosida ishlab chiqarilgan innovatsion mahsulotlar va xizmatlarni sotishdan tushadigan daromadlarga mos keladi. Ko‘pincha tijorat, moliyaviy, iqtisodiy yoki boshqa sabablarga ko‘ra kompaniyaning o‘zi xodimlar tomonidan ishlab chiqilgan ba’zi yangi texnik va texnologik yechimlardan foydalanish noo‘rin. Ammo intellektual faoliyatning ushbu natijalarini sotish juda
samarali bo‘lishi mumkin. Bu innovatsion litsenziyalangan biznes modelida amalga oshiriladi.
Maxsus patent huquqlarini tijoratlashtirish boshqa xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarga innovatsiyalardan foydalanish huquqini berish asosida amalga oshirilishi mumkin ya'ni, litsenziyalash bu texnologiya uzatishning asosiy shakllaridan biridir.
Qoida tariqasida litsenziyada u amal qiladigan hudud, shartlar, o‘tkazilgan huquqlardan foydalanish usuli va boshqa shartlar ko‘rsatilgan bo‘lib, ularning ta’rifi litsenziarga intellektual mulk ob’ektidan eng yaxshi samara berish strategiyasini ishlab chiqishga imkon beradi.
Litsenziyalarning bir nechta turlari mavjud. Eksklyuziv (oddiy) litsenziatga intellektual mulk ob’ektidan shartnomada nazarda tutilgan chegaralarda foydalanish huquqini beradi (Masalan, kelishilgan muddatda kelishilgan hududda); Ammo litsenziyachi shartnoma ob’ektidan foydalanish huquqini va uchinchi shaxslarga litsenziyalar berish huquqini o‘zida saqlab qoladi.
Litsenziat (xaridor) eksklyuziv litsenziya bilan bitim predmetidan foydalanishda eksklyuziv (monopol) huquqni shartnomada nazarda tutilgan chegaralar doirasida oladi (masalan, kelishilgan muddat ichida kelishilgan hududda). Bu shuni anglatadiki, litsenziar (egasi) nafaqat boshqalarga litsenziya berish huquqiga ega, balki o‘zi ham eksklyuziv litsenziya berilgan patent huquqlari ob’ektidan foydalana olmaydi, shu bilan birga shartnoma predmetidan foydalanish huquqini qisman saqlab qoladi. Litsenziatga o‘tkazilmagan (masalan, shartnomada ko‘zda tutilmagan hududda yoki shartnoma muddatidan tashqarida). Shu sababli bitta intellektual mulk huquqi asosida bir nechta eksklyuziv litsenziyalar berilishi mumkin.
Jahon amaliyotida litsenziyaga binoan amalga oshirilgan IPdan foydalanganlik uchun to‘lov uch shaklning birida amalga oshiriladi - royalti, bir martalik to‘lov va qo‘shma to‘lov. Ish haqi shakli litsenziyalovchi va litsenziat o‘rtasida litsenziya shartnomasida kelishilgan.
Royaltilar - bu litsenziya shartnomasi amal qilgan davrda xaridorning daromadlaridan vaqti-vaqti bilan ajratmalar bo‘lib, ularning miqdori litsenziya predmetidan foydalanishning iqtisodiy natijalariga (litsenziat tomonidan olingan foydaning foizlari yoki innovatsion mahsulotlarni sotish va boshqalar) qarab belgilanadi. Royaltilarning iqtisodiy mazmuni huquq egasi tomonidan ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotlar narxining ma’lum foizini huquq egasi foydasiga belgilash yo‘li bilan u va litsenziat o‘rtasida litsenziyadan foydalanish natijasida olingan daromadni kelishilgan nisbatda taqsimlashdan iborat. Shuning uchun, biz litsenziyaning narxi kelajakda sotishning funksiyasi deb ayta olamiz. Royaltilarda intellektual mulk huquqi egasiga mukofot to‘laligicha qabul qiluvchining (litsenziatning) yangilikdan foydalanish natijalariga bog‘liq. Royalti litsenziar bilan hisob-kitob qilish uchun 80-90% hollarda litsenziya shartnomalarini tuzish uchun ishlatiladi.
Bir martalik to‘lov - bir martalik to‘lov, ya'ni. belgilangan, oldindan hisoblab chiqarilgan summaning bir martalik to‘lovi. Bunday holatda mualliflik huquqi egasiga to‘lanadigan haq miqdori litsenziatning intellektual mulkdan foydalanish natijalariga to‘liq bog‘liq emas bo‘ladi.
Agar uning miqdori qisman litsenziatning intellektual mulkdan foydalanish natijalariga bog‘liq bo‘lsa, mukofot birlashtirilgan deb nomlanadi. Bu royalti va bir martalik summaning kombinatsiyasi hisoblanadi.
IFga bo‘lgan huquqlarni va individualizatsiya vositalarini baholashga alohida ahamiyat beriladi, bu shartnoma asosida amalga oshiriladi va o‘tkazish davri o‘tkazilgan huquqlar doirasiga bog‘liq.

1. 
   Intellektual mulk ob’ekti qiymatini hisoblash:
   
   • 
     royalti uchun imtiyoz metodi
     

𝑛
_∑ 𝑅_𝑖
(1 + 𝑑)^𝑖

Bu yerda:
𝑖=1

V - intellektual mulkning qiymati;
Ri - i-yilda daromad (royalty, p x q x r);

D - tavakkalchilikni hisobga olgan holda foiz stavkasi; n - daromad olingan yillar soni.

• 
  foyda afzalligi usuli.
  

^𝑛 𝑀𝑅 − 𝐶𝑅
_∑ 𝑖 𝑖
(1 + 𝑑)^𝑖

Bu yerda:
𝑖=1

V - intellektual mulk qiymati;
MRi - monopol sharoitda, birinchi yildagi daromadlar; SRi - raqobat muhitidagi daromad, birinchi yilda;
d - xatarlar bo‘yicha tuzatilgan foiz stavkasi; n - daromad olingan yillar soni;

• 
  diskontlangan pul oqimi usuli.
  

𝑛

Bu yerda:
𝑀_{𝑛
= ∑} 𝐶𝐹_𝑡
(1 + 𝑑)^𝑡
𝑡=1

CFt - foydalanishdan t yilgacha bo‘lgan pul oqimi;
Mn - intellektual mulk ob'ektining n yil ichidagi qiymati; d - chegirma stavkasi.