A. Taniyev innovatsion iqtisodiyot darslik

Patent qonuni va uning ob’ektlari. Innovatsion rivojlanish sharoitida faol iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish muqarrar ravishda kompaniya tomonidan qo‘llaniladigan va ishlab chiqilgan ilg‘or texnik yechimlarni himoya qilish zarurati bilan bog‘liq. Innovatsiyalarni himoya qilishning eng samarali vositasi patentlashdir. Patent (lotincha: patens – ochiq, aniq, ravshan) – texnik yechim yoki ixtironing davlat tomonidan eʼtirof etilganligini va ixtirochining oʻz ixtirosiga olgan mutlaq huquqini tasdiqlovchi hujjat. Patent olish jarayoni, patent oluvchining maʼsuliyatlari va eksklusiv huquqlari turli mamlakatlarda har xildir. Shunday boʻlsa ham, har bir patent olish uchun yozilgan arizada ixtironing biror- bir yangilik kiritayotgani haqida maʼlumot boʻlishi kerak. Koʻp mamlalakatlarda berilgan ekskluziv huquqlar boshqalar patentlangan ixtironi ruxsatsiz yasashi, qoʻllanishi, sotishi yoki tarqatishning oldini oladi.[1]
Xalqaro Savdo Tashkilotining mualliflik huquqlari boʻyicha shartnomasiga koʻra, bu tashkilotga aʼzo mamlakatlarda har qanday sohadagi ixtiro uchun patentlar mavjud boʻlishi zarur.
Patentni odatda davlat beradi. Davlat patent idorasi tomonidan ixtiro muallifiga yoki ariza boʻyicha huquqiy vorisiga beriladi. Koʻp mamlakatlardagi qonunlariga koʻra, patent 15 – 20 yil muddatga beriladi. Baʼzi mamlakatlarda ixtorolarni himoyalash vaqti odatda kamida 20 yil boʻlishi kerak. Patent odatda shu patent chiqarilgan mamlakat hududida amal qiladi. Xalqaro amal qiluvchi
patentlar ham mavjud. Baʼzi mamlakatlarda maʼlum bir sohalardagi ixtirolar uchun patent berilmaydi.
Oʻzbekistonda ixtirolar, foydali model, sanoat namunasiga nisbatan qoʻyiladigan patent olish huquqini vujudga keltiradigan talablar hamda patent idorasining bunday hujjatni berish tartibi mamlakatning “Ixtirolar, foydali modellar va sanoat namunalari toʻgʻrisida”gi qonuni(1994-yil 6-may)da belgilab qo‘yilgan.
Bir qancha mamlakatlarda tadbirkorlik faoliyatining muayyan turlari bilan shugʻullanish uchun berilgan maxsus ruxsatnoma ham “patent” deb ataladi. Davlatdan bunday patentni sotib olish tadbirkorlarni(odatda, yakka tartibdagi tadbirkorni) bundan keyingi (bir yilga yoki boshqa davrga)soliqlar toʻlashdan ozod etadi.
Patentning qiymati shundan iboratki, u o‘z egasiga uni o‘zi foydalanishi uchun eksklyuziv huquqni beradi va boshqalarning roziligisiz RIAni u olingan mamlakat hududida chiqarilgan muddat davomida foydalanishni taqiqlaydi. Patent egasiga qonuniy monopoliya va muhim savdolashish huquqini beradi.
Patent ixtironing yoki foydali modelning mohiyatini hamma uchun ochib beradi, shuning uchun unda tavsiflangan texnik yechimdan har qanday shaxs o‘z mahsulotlaridan boshqa mamlakatlarda erkin foydalanishi mumkin, ammo bunday mahsulotlarni patent amal qilgan mamlakat hududiga olib kirish taqiqlanadi.
Patent quyidagi funksiyalarni bajaradi:

1. 
   mualliflik huquqi egasining intellektual mulkini nusxa ko‘chirish va o‘g‘irlashdan himoya qiladi;
   
2. 
   marketing vositasi sifatida mualliflik huquqi egasining mahsulotlarining raqobatchilarga nisbatan qonuniyligini tasdiqlaydi;
   
3. 
   ma'lum bir bozor o‘rnini nazorat qilishni ta’minlaydi;
   
4. 
   mualliflik huquqi egasiga huquqni buzuvchidan patent buzilishini bekor qilishni, yetkazilgan zararni qoplashni, obro‘sini himoya qilish maqsadida sud qarorini e’lon qilishni talab qilishga imkon beradi.
   

Qonunchiligimizga muvofiq patent huquqlari ob’ektlari ya’ni, patentni muhofaza qilish mumkin bo‘lgan ob’ektlar bu natijalardir.

1. 
   Ilmiy-texnik sohadagi intellektual faoliyat:
   

1. 
   ixtiro - mahsulot (qurilma, modda, shtamm, hujayra madaniyati) yoki usuli bilan bog‘liq bo‘lgan texnik yechim (moddiy vositalar yordamida moddiy ob’ektda harakatlarni amalga oshirish jarayoni);
   
2. 
   foydali model - qurilmaga tegishli bo‘lgan texnik yechim himoyalangan (qurilma bu qism, yig‘ish yoki ularning o‘zaro bog‘liq to‘plami deb tushuniladi). Foydali model ko‘pincha kichik ixtiro deb nomlanadi.
   

2. 
   Badiiy dizayn sohasidagi intellektual faoliyat:
   

1) sanoat namunasi - tashqi ko‘rinishini belgilaydigan mahsulotning badiiy dizayni himoyalangan.
“Sanoat namunasi” atamasi texnik dizaynni (ya’ni mahsulotning ergonomik xususiyatlari) va estetik dizaynni (ya’ni ingl. jozibadorligi, mahsulotning rangi, tuzilishi, shakli) o‘z ichiga oladi.
Ilmiy-texnik yoki badiiy-dizayn yechimi uchun patent olish o‘sha patentga layoqatlilikning ma’lum shartlari va mezonlariga javob berishi kerak:

1. 
   Ixtirolar uchun:
   

1. 
   jahonning mutlaq yangiligi - texnik yechim zamonaviy texnika darajasidan ma’lum bo‘lmagan, va texnika darajasi ixtironing ustuvor sanasidan oldin dunyoda ommaga ma’lum bo‘lgan har qanday ma’lumotni anglatadi;
   
2. 
   ixtirochi qadam - yaxshi bilim va tajribaga ega mutaxassis uchun bu yechim aniq ravshan bo‘lmasligi;
   
3. 
   sanoatga tatbiq etish - takror ishlab chiqarish va iqtisodiyotning turli sohalarida foydalanish imkoniyatlarini anglatadi(sanoat, qishloq xo‘jaligi, sog‘liqni saqlash, ijtimoiy soha va boshqalar).
   

2. 
   Foydali model uchun:
   

1. 
   yangilik;
   
2. 
   sanoat uchun qo‘llanilishi.
   

3. 
   Sanoat dizayni uchun:
   

1. 
   yangilik;
   
2. 
   o‘ziga xoslik.
   

Patent huquqi ob’ektlari uchun yangilik mezonlari asosiy hisoblanadi.
Yangilik shuni anglatadiki, ixtiro ilgari ma’lum bo‘lmasligi, ommaviy (ochiq, ommaviy) bo‘lishi, ustuvorlik sanasidan oldin dunyoning istalgan joyida hech qanday tarzda oshkor etilmasligi kerak. Dunyo yangiliklari prinsipiga muvofiq, patentga loyiq ob’ektning yangiligi patentga talabnoma topshirilgan kundan oldin dunyoda ommaviy bo‘lgan har qanday ma’lumot bilan obro‘sizlantirilishi mumkin.
Xodimning ishidan foydalanishni huquqiy tartibga solish - xodim o‘z ish vazifasini bajarishi paytida yoki ish beruvchidan aniq topshiriq olganda yaratgan ishchi ixtirolari, foydali modellari, sanoat namunalari innovatsion faoliyatni boshqarish uchun juda muhimdir. Ushbu holatda mualliflik huquqi xodimga (muallifga) tegishli bo‘lib, bunday xodimning ixtirosi uchun mutlaq huquq va patent olish huquqi ish beruvchiga tegishli (agar shartnomada boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo‘lsa).
Ishlab chiqarish siri (nou-xau) va tijorat siri rejimiga bo‘lgan huquq innovatsion faoliyatning barcha natijalarini patent qonunchiligi yoki mualliflik huquqi ob’ekti sifatida himoya qilish mumkin emas va ba’zida bu maqsadga muvofiq emas.
Tashkilot o‘zining innovatsion faoliyati natijalari to‘g‘risida maxfiy ma’lumotlarni (nou-xau sifatida) sir tutishni va ular o‘rtasida tuzilgan shartnomalarga muvofiq mustaqil ravishda yoki boshqa tashkilotlar bilan birgalikda foydalanishni afzal ko‘rishi, tijorat sirini tijorat siri rejimida saqlashi mumkin.
Nou-xau bu texnik, iqtisodiy, ma’muriy yoki moliyaviy xarakterdagi ma’lumotlarni o‘z ichiga olishi mumkin bo‘lgan maxfiy bilimdir. Ulardan foydalanish uni olgan kishiga ma’lum imtiyozlarni taqdim etishga imkon beradi.
Ishlab chiqarish sirlari (nou-xau) - bu uchinchi shaxslar uchun noma’lumligi sababli uchinchi yoki boshqa shaxslar qonuniy asosda erkin foydalanish huquqiga ega bo‘lmaganligi sababli haqiqiy yoki potensial tijorat qiymatiga ega bo‘lgan har qanday xarakterdagi (ishlab chiqarish, texnik, iqtisodiy, tashkiliy va boshqalar) ma’lumotlar. Unga nisbatan bunday ma’lumot egasi tijorat maxfiy rejimiga kirgan.
Nou-xaularni himoya qilish uchun tijorat sirlari rejimi joriy etiladi ya’ni, mavjud yoki mumkin bo‘lgan holatlarda o‘z egasiga daromadlarni ko‘paytirish, asossiz xarajatlardan qochish, tovarlar, ishlar, xizmatlar bozorida o‘z mavqeini saqlab qolish yoki boshqa tijorat imtiyozlarini olishga imkon beruvchi axborotning maxfiyligi tartibi. Nou-xauga ega bo‘lish yoki uchinchi shaxsga tegishli nou- xaulardan foydalanish qonun bilan jazolanadi.
Ishlab chiqarish sirining egasi undan foydalanishning mutlaq huquqiga ega, bu uning mazmunini tashkil etuvchi ma’lumotlarning maxfiyligi saqlanib turganda amal qiladi. Ishlab chiqarish siriga bo‘lgan eksklyuziv huquqlarning egasi ularni begonalashtirishi yoki litsenziyalash shartnomasi bo‘yicha nou- xaudan foydalanish huquqini berishi mumkin.
Tijorat siri rejimida intellektual mulkni himoya qilish afzalroq bo‘lgan hollarda:

1. 
   sir patentga ega emas;
   
2. 
   maxfiy mahsulotga qaraganda ko‘proq texnologiyaga bog‘liq;
   
3. 
   ma’lumotni uzoq vaqt sir tutish mumkin;
   
4. 
   intellektual faoliyat natijalari patentlashga tayyorlanmoqda.
   

Tijorat sirining muhim afzalligi shundaki, uning egasi 20 yil o‘tgach, patentda bo‘lgani kabi unga bo‘lgan huquqini yo‘qotmaydi.
Biroq innovatsion tashkilot sanoat josusligi qurboniga aylanib, raqobatdosh ustunligini, bozor yetakchisini yo‘qotib qo‘yishi va bunga qarshi chiqish uchun qonuniy asosga ega bo‘lmasligi xavfi mavjud.
Tijorat sirlarining zararli tomoni shundaki, agar boshqa tashkilot mustaqil ravishda bir xil jarayon, usul, uskuna yoki usulni ishlab chiqsa, raqobatdosh ustunlik darhol yo‘qolishi mumkin.