А. Т. Гофуров, Ж. Толипова, С. С

43

---

10-МАВЗУ. БИОЛОГИЯНИ ЎҚИТИШДА ЎҚУВЧВШАРДА
МУСТАҚИЛ ВА.
ИЖОДИЙ ФАОЛИЯТИНИ ТАРКИБ ТОПТИРИШ.
РЕЖА:
1. Ўқувчиларда мустақил ва ижодий фикрлашни ривожлантириш йўллари.
2. Ўқув мунозаралари, баҳслар, фикрларни асослаш, ўз - ўзини баҳолаш,
ўзаро назорат қилиш.
3. Диалог, полилог ўқув мулоқотлари.
4. Ўқувлар жамоасида ижодий изланиш ишларини ташкил этиш боскячлари.
Фикр инсон фаолияти, унинг ўз кучи, қудрати ва билимини ташкил этувчи
маънавий-инсоний сифатидир. Фикр ривожи ижтимоий-иқтисодий
тараққиётнинг асосий ҳаракатлантирувчи кучи бўлганлига учун, биологияни
ўқитиш жараёнида ўкувчиларнинг мустақил ва ижодий фикр юритиш
кўникмаларини ривожлантириш зарур.
Биологияни ўқитишда ўқитувчи ўкувчиларнинг мустақил ва ижодий фикр
юритиш кўникмаларини ривожлантириш учун аввало:
•
Ўқувчиларнинг дарсда мустақил ишлашлари учун ўқув топширикларяни
тузиши;
• Биологик объектлар, табиатдаги мавсумий ўзгаришларни ўрганиш
мақсадида тажриба ва кузатиш ўтказиш юзасвдан кўрсатмшир
тайёрлаши:
• Ўкувчиларнинг
қизиқишларини ҳисобга олган ҳолда уларнинг мустақил
таълими учун қўшимча адабиётлар ва мультимедиаларни танлаши
лозим.
Ўқувчиларнинг мустақил ва ижодий фикр юритиш кўникмаларини
ривожлантириш учун, таълим-тарбия жараёнида ривожлантирувчи таълим
технологиясини қўллаш зарур.
Ривожлантирувчи таълим технологиясининг асосий гояси ўкувчиларни
ҳар томонлама ривожлантириш саналади. Мазкур технологиянинг асосий
хусусиятлари:
• ўкувчиларни ўз билиш фаолиятини субъектига айлантириб, фикр юритиш
механизмини шакллантиради, рнвожлантиради.
•
ўқувчиларнинг билиш фаолияти эмперик ва назарий билиш яхлитлигида
ташкил этилиб, ўқитиш жараёнида билимларни дедуктив усулда ўрганиш
устувор бўлади.
•
ўқитиш жараёнининг асосини ўкувчиларнинг ўкув топшириқлариня
бажариш орқали вужудга келтириладиган мустақил фаолият ташкил этади.
• ўкувчиларнинг акдий ривожланишига замин тайёрлаб, бу жараёнда
танқидий ва ижодий фикр юритишни шакллантириш устувор йўналиш
саналади. Фикр юритишнинг бу икки типи бир-бирини тўлдиради ва
тақозо этади.
Танқидий фикр юритиш шахснинг воқеа ва ҳодисалар ҳақидаги
муносабати ва фикрини вужудга келтириб, унинг таркибига куйидагалар
киради:
•
Таҳлилий фикр юритиш (ахборотни таҳлил қилиш, зарур фактларни
танлаш, таққослаш, фактлар ва ҳодисаларни чоғиштириш).
44
Ўқувчиларда тахдилий фикр юритиш кўникмаларини шакллантириш учун
биология ўқитувчиси ҳар бир дарсда аввал ўрганилаётган объектлар билан
ўрганилган объект ўртасидаги боғланишларни аникдайдиган топширикларни
бериши керак. Жумладан, «Дарё қисқичбақасининг ички тузилиши»
мавзусини ўрганганда ўкувчиларни кичик гурухларга ажратиб, уларга ўқув
топшириклари билан бир қаторда қуйидаги жадвални тўддириш тавсия
этилади: ^ ^_ ___^
Органлар Оқ планария Емгар Сув шил- Дарё кисқичбақаси
системаси чувалчанга лиқ қурти
Мускул ва
тана бўшлиғи
Ҳазм қилиш
системаси.
Қон айлани-
ши.
Нафас олиши
Айириши.
Нерв
системаси
Сезги
органлари
Кўпайиши 1 I |
Ўқувчилар дарсликда берилган ўкув ахборотини тахдил қилади, органлар
системаси ҳақидаги фактларни танлайди, уларни аввалги объектлар билан
таққослаб, хулоса чиқаради, Демак, дарё қичқичбақасининг ички тузили-
шини тахлил қилиб, аввап ўрганилган оқ планария, ёмғир чувалчанги, сув
шиллиқ қурти билан таққослаб ўрганади. Ўқув материалларининг бу тарзда
ўрганилиши ўкувчиларда тахлилий фикр юритиш кўникмаларининг таркиб
топтиришга замин тайёрлайди,
•
Боғланишли (ассоциатив) фикр юритиш (аввал ўрганилган билимлар,
фактлар орасидаги боғланишларни аниқлаш, таниш объект ва
ҳодисаларнинг янга хусусиятлари ва сифатларини топиш).
Боғланишли фикр юритиш ўкувчиларнинг аввал ўзлаштирган билим,
кўникма ва малакаларини кутилмаган, ноодатий вазиятларда қўллаб янги
билим ва кўнималарни ўзлаштиришларига замин тайёрлайди.
Ўқитувчи «Органик олам эволюциясининг йўналишлари» мавзусини
ўрганишда ўкувчиларнинг ботаника ва зоология ўкув фанларидан
ўзлаштирган билимларини фаоллаштириш мақсадида уларга ўкув
топшириқпари билан бирга қуйидаги жадвални тўлдириш тавсия этади.
I - топшириқ
1- Қирқкулоқлар, очиқ уруғлилар ва ёпиқ
уруғлиларнинг тузилишини
•*;
(
__цтаққосланг. Уларнинг тузилишидагм ўхшашлик ва фаркларни аникданг.
Такқосланадиган Қиркқулокдар Очиқ уруғлилар Епиқ уругаилар
жиҳатлар .
Ҳаётий шакли.
•
Илдизи.
Пояси.
45
Органлар
системаси
Мускул ва
тана
бўшлиғи
Ҳазм қилиш
системаси.
Қон айлани-
ши.
Нафас олиши
Айириши.
Нерв
системаси
Сезги
органлари
Кўиайиши
Оқ планария
Емгар
чувалчанги
Сув шил-
лиқ қурти
Дарё кисқичбақаси
1 аққосланадиган
жиҳатлар
Ҳаётий шакли.
Илдизи.
Пояси.
В^иркқулоқпар
Очиқ уруғлилар
Епиқ уругаилар

---

Барги.
Кўпайиш орган-
лари.
Кўпайиш жараё-
нининг ташқи
муҳит омиллари-
га боишклиги.
2. Нима сабабдан ёпиқ уруғлилар ўсимликлар оламида ҳукмронлигани
аникланг.
II - топшириқ
1. Сувда ҳамда қуруқгшкда яшовчилар, судралиб юрувчилар ва кушларнинг
тузилишини таққосланг. Улар ўртасидаги ўхшашлик ва фаркдарни
ЯШГП9НГ
Таққосланадиган
жиҳатлар
Тана қоплами.
Ҳазм қилиш
системаси.
Қон айланиши.
Юраги.
Нафас олиши.
Айириши.
Нерв системаси.
Сезги органлари.
Кўпайиши.
Сувда ҳамда қу-
рукдикда яшов-
чилар
Судралиб
юрувчилар
Қушлар
2. Нима сабабдан кушларнинг ҳайвонот оламида ҳукмронлигани аниқланг.
Ўкувчилар ушбу топширикларни бажариб бўлганларидан сўнг, ўқитувчи
биологик прогресс, араморфоз, идиоадаптация, умумий дегенерация ҳақида
маълумот беради ва ўқувчиларга мисол келтиришни тавсия этади. Ўкувчилар
ўзлари тўлдирган жадвалдан фойдаланиб ёпик уруғлилар ва кушлардаги
араморфозларни аниқлайди.
Шу тарзда ўқувчиларда боғланишли фикр юритиш кўникмалари
шакллантирилади ва ривожлантирилади.
• Мустакил фикр юритиш (муаммоли вазиятларни
таҳлил қилиш,
фаразларни илгари суриш, аввал ўзлаштирган билим, кўникма ва
малакаларни янги вазиятларда қўллаб, янги билим, кўникма ва
малакаларни эгаллаш, ўз фикрини далиллаш).
Мустақил фикр юритиш шахс ҳаётида муҳим аҳамият касб этади. Шу
сабабли биологияни ўқитишнинг барча шаклларвда, ўкувчиларда мустақил
фикр юритиш кўникмаларини ривожлантиришга аҳамият бериш зарур.
Мустакил фикр юритиш қуйидага боскичларда амалга оширилади:
I. Муаммоли вазиятларни таҳлил қилиш.
II. Фаразларни илгари суриш.
III. Аввал ўзлаштирган билим, кўникма ва малакаларни янги вазиятларда
қўллаб, янги билим, кўникма ва малакаларни эгаллаш.
IV. Ўз фикрини далиллаш.
46
V. Жавобнинг тўғрилигини текшириб кўриш.
Ўқувчиларда мустақил фикр юритишни ривожлантириш учун ўқитувчи
ҳар бир мавзуни ўрганишда муаммоли вазиятларни вужудга келтириши ва
ўкувчиларнинг билиш фаолиятини муаммоли вазиятларни ҳал қилишга
йўллаши лозим.
Масалан, «Бир уруғ паллалилар. Лоладошлар оилаои» мавзусини
ўрганишда муаммоли вазият вужудга келтирилиб, ўкувчиларнинг икки
паллалилар синфи оилаларини ўрганишда ўзлаштирган билимларини янги
кутилмаган вазиятларда кўллашига имкон яратиши лозим. Жумладан,
ўкувчиларга қуйидаги ўқув топшириқларини бажариш тавсия этилади.
Топшириқнинг дидактик мақсади:
Бир уруғ паллали ўсимликлар, лоладошлар оиласининг ўзига хос
хусусиятлари, оиланинг ёввойи ва маданий вакилларининг аҳамиятини
ўрганиш.
урганиш.
№
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Ўкувчилар ўзлаштириши лозим бўлган
материалла
£_
юзасидан_ўкув топширикдарй
Дарсликдаги матнни диққат билан ўкиб
куйидаги саволларга жавоб топинг ва
топширикдарни бажаринг:
Бир уруғ паллали ўсимликларнинг ўзига
хос хусусиятларини аникланг.
Бир уруғ паллали ўсимликлар синфига
қайси оилалар мансублигини аникданг.
Лоладошлар оиласининг ўзига хос хусуси-
ятларини аниқпанг.
Лоладошлар оиласи вакилларининг гул
тузюшши ва формуласини ўрганинг.
Лоланинг гулини олма гули билан таққос-
ланг. Ўхшашлик ва фарқларини аниқланг.
Лоланинг тузилишини наъматакнинг тузи-
лиши билан таккосланг ва қуйидага
жадвални тўлдиринг.
Топишриқни бажариш
бўйича кўрсатмалар
Уқувчилар гуруҳи билан
ҳамкорликда ишланг.
Ўкувчилар билан ўтка-
зиладиган савол-жавоб-
да фаол иштирок этинг.
Таққосланадиган жиҳатлар
Ҳаётий шакли
Илдизи
Пояси
Барги
Гулқўргони
Чангланиш тури
Меваси
Лола
Наъматак
•
Мантиқий фикр юритиш (муаммони қал этишнинг ички ва ташкл
мантиқини хисобга олган ҳолда мантиқан далиллаш, усулларнинг мантиқан
кетма-кетлигини аникдаш).
Мангиқий фикр юритиш кўникмаларини ривожпантириш куйидаги
боскичлардан иборат бўлади:
I- Муаммоли вазиятни англаш.
И. Муаммони ҳал этиш йўлларини аниклаш.
47

---

АСОСИЙ ТУШУНЧА ВА ТАЯНЧ АТАМАЛАР:
Интерфаоллик, танқидий, таҳлилий, боғланишли, ижодий, мустақил,
мантиқий, тизимли фикр юритиш