A. T. G‘ofurov, I. T. Azimov, U. E. Raxmatov

 
 

---

37 
Odamning psixologik qaddi - qomati bilan bog’liq jinsiy dimorfizm 
Jinsiy dimorfizm kishi psixikasiga hatti - harakatning ta‘siri haqida xilma - 
xil qarashlar mavjud. Bu albatta bioijtimoiy holat bo‘lib, u biologik (genetik tug‘ma) 
ham ijtimoiy, e‘tiqodining tarixiy omillari bilan belginadi. Odam gavda qiyofasida 
jinsiy dimorfizmning biologik asoslari katta qiziqish uyg‘otadi. U genetik, endokrin 
va umumiy gavda qiyofasi bilan belgilanadi.
Dastlabki jinsiy tabaqalanish homiladorlik davrida gipotalamusning 
tabaqalanishi tufayli paydo bo‘ladi. U o‘z navbatida homila androgeni testosteron 
ta‘sirida amalga oshadi. Homiladorlik davrida o‘g‘il bolalarda testosteron nerv 
sistemasiga kuchli ta‘sir ko‘rsatadi va uning asosida katta organizmlarga hos shaxsiy 
xislatlar shakllanadi.
Homilalik va chaqaloqlik davrida gormon faoliyatini tashqi omillar ta‘sirida 
zararlanishi jinsiy tabaqalanishga salbiy ta‘sir ko‘rsatadi. 
Adabiyotlarda jinsiy gormonlarni primatlar shu jumladan odamlar hatti 
harakatiga, ruxiy holatiga ta‘sir etishiga oid ko‘p ma‘lumotlar keltirilgan. 
Hayvonlarda o‘tkazilgan kuzatish va tajribalar testosteron gormoni organizm-
da ko‘p bo‘lsa, u tajavuzkor bo‘lishi mumkin. Erkaklarda tajavuzkor xatti- harakat, 
ayollarda esa qo‘zg‘aluvchanlik namoyon bo‘ladi. 
Maymunlarda garmonlar ko‘p bo‘lishi jamoada yetakchi bo‘lish uchun 
intilishga olib keladi. O‘g‘il bolalar testosteronni ko‘p bo‘lishi sportda g‘olib bo‘lishi 
va o‘zini yuqori baholashga olib keladi. 
Muskulli tipdagi o‘g‘il bolalarda jinsiy yetilish ilgarilab ketsa ularda - o‘z 
kuchiga ishonish, o‘rtoqlari bilan faol bo‘lishi ba‘zan ularni o‘ziga bo‘ysundirish 
kuzatiladi. 
Ba‘zan erkak ayol hossalarini jinsiy dimorfizimning somatik ko‘rinishi bilan 
izohlashga harakat qilish ham bor. Ingliz olimi Vilson (1984) ma‘lumotlariga ko‘ra 
1000ta ayolning barmoqlari tekshirilganda ikkinchi barmoq, to‘rtinchi barmoqqa 
qaraganda uzun ekanligi erkaklardagi shunday holatga nsbatan 2,5 maratoba ko‘p 
uchraydi. Bu irsiyat bilan oldindan belgilanadi. 

---

38 
X xromasoma hujayrada ko‘paysa yoki kamaysa jinsiy dimorfizmning 
namoyon bo‘lishi xromosomalar muvozanati buzilishi bilan yorqin namoyon 
bo‘lmaydi. 
Chunonchi XO qizlarda gonad jinsiy dimorfizm kuchsiz pasaygan, (tos suyagi 
yaxshi rivojlanmasligi, yelkalari, ko‘krak qafasi torayishi kuzatiladi). 
XXYda samatotopli feliminizatsiya ro‘y beradi. Muskul kuchsiz rivojlanadi. 
Tanada yog‘ to‘planadi va tana ayollarnikiga o‘xshab yelkalar torayishi, tos suyagi 
kengyishi kuzatiladi. Aksincha XYY genotipli organizmlarda esa baland bo‘y, 
muskulli gavda rivoj topadi. XO kariotipiga ega ayollarda estrogen kam bo‘lsa, 
androgenlar buyrak usti bezlarining faoliyati tufayli hosil bo‘ladi. U erkak 
organizmga hos xususiyatdir. Bunday ayollarda abstrak tafakkur rivoj topsada, 
xayojonlanishi past, ijtimoiy adaptatsiya ham kam, faollik kuchsiz bo‘ladi. Bu ham 
erkaklarga hos belgi. XXX kariotipga ega ayollarda esa aksincha abstrak mantiqiy 
tafakkur cheklangan. Ular konkret - obrazli tafakkurga hos faollikni kamayishi 
adaptiv qobiliyatni kuchsiz bo‘lishiga olib keladi. 
XXY erkaklar normal erkaklarga qaraganda ruxiy aktivlik kam, lekin yuqori 
hayajonlanish qisman feliminizatsiya kuzatiladi. XYY da tajovuzkorlik ortadi. 
Oligofreniya aqliy jihatdan qoloqlik ruxiy faoliyatini buzilishi ro‘y beradi. Olingan 
ma‘lumotlar asosida erkaklarga hos ruxiy faoliyat bo‘lsa tajovuzkorlik, ishonch, 
yetakchi bo‘lishga intilish, abstrakt mantiqiy tafakkur psixomator tonus faolligi 
harakterlidir. 
Ayollar uchun hos xususiyatlar hayajonlanish ijtimoiy muxitga tez ko‘nikish 
bilan birgalikda qayg‘urish, kechirish, xursandchilik harakterlidir. Ruxiy jihatdan 
sog‘ odamlarda ham erkak ham ayollarga hos sifat belgilar kuzatiladi. Zehn, aql, 
idrok erkak va ayollarda o‘xshash lekin erkaklarda qisman yuqori. Stress xolatlarida 
jinsiy tafovut namoyon bo‘ladi. Chunonchi har kungi imtixonlardan so‘ng adrenalin 
miqdori o‘g‘il bolalarda oshgan. Qizlarda esa har xil xolat kuzatilgan. Bu ijtimoiy 
omilning jinsiy dimorfizm belgilarini hosil etishda ahamiyatli ekanligini ko‘rsatadi. 
Bunga yana bir misol intellektni aniqlashga oid testlarni aniqlash davrida ikki jinsda 
ham stress reaktsiya sodir bo‘lishidir. Keyingi hayajonlik vaqtida o‘g‘il va qiz 

---

39 
bolalarning qonida adrenalin va kartiazol garmonlar yuqori darajada ko‘paygan. 
Ishlab chirqarish mexanizmining o‘zgarishi, oziq ovqat tayyorlashning o‘zgarishi 
erkak bilan ayol skeletini tana tuzilishining madaniylashishiga olib kelgan. Bu 
ma‘lum darajada Yerning geomagnit maydonini kuchlanishini kamayishi bilan ham 
izoxlanadi. Ertangi paleolitda tana uzunligi bo‘yicha farq erkak va ayolda kuchli 
bo‘lgan, paleolitni oxirida esa bu tafovut kamayib borgan va mezolitda ham u davom 
etgan. Hozirgi zamonda jinsiy dimorfizm yanada tana tuzilishi bo‘yicha kamaya 
bormoqda. Bu o‘sish orasidagi tafovutni kamayishi, hayot tarzini o‘zgarishi, 
antropogen omillar ta‘sirida ekalogik muxitni o‘zgarishi, ekologik omillar ta‘sirida 
ro‘y bermoqda.
Keyingi 50 yil maboynida erkaklarni reproduktiv funksiyasi buzilib testosteron 
gormoni darajasi kamaymoqda.