A. T. G‘ofurov, I. T. Azimov, U. E. Raxmatov

Oziqlanishni
ng
ijtimoiy aspekti.
Birlamchi odam to‘dasi atrofdagi 
muhitning ozuqa zahiralaridan nima yeyilishi mumkin, nima zaharli ekanini yaxshi 
bilgan. Avstraliyaning tub aholisini shu jihatdan ekologiya bo‘yicha mutaxasislar deb 
atash kerak. Ular har bir o‘simlikni, daraxtni yaxshi bilganlar. Ular hosilni qachon 
yig‘ib olish, ovchilari esa hayvon izidan u qanday hayvon ekanligini bilganlar. Bu 
ularning mimikalarida, bushmenlarning o‘yinlarida, devordagi suratlarda yaxshi 
ifodalangan. Bushmenlar hasharot qurtlarini, baqalarni, ilonlarni kaltakesaklarni, 
chigirtkalar va chumolilarni iste‘mol qilgan. Chunki ularda odam uchun foydali 
yog‘lar, oqsillar, vitaminlar bor.

---

166 
Avstraliya tub aholisi tungi kapalaklar, qo‘ng‘izlar, chumolilarni iste‘mol 
qilishgan. Afrikada chivinlar gujusidan, masalan, Tanganika ko‘lidan tutib, undan un 
tayyorlanganlar. G‘arbiy Afrikaning ko‘p xalqlari uchun termitlar - qirchumolilar 
yog‘, oqsil va kalloriya manbai hisoblangan.
Baobob barglari soya joyda quritilgan, bunda vitaminlarni uzoq vaqt 
saqlaydi. Undan sho‘rva tayyorlaganlar. Meksikada durra degan o‘simlikdan 
tayyorlangan pivo mineral tuzlarga boy bo‘lib, singa kasalini tuzatadi. 
Makkajo‘xoriga bir protsent ohak eritmasini shimdirib bo‘lgandan so‘ng unda kalsiy 
konsentratsiyasi 20 marotaba yuqori bo‘ladi. Haqiqiy kaniballik 70% ni tashkil etsa, 
shundan 20% avstraliyaning ovchi xalqlariga, 36% ibtidoiy dehqonchilik bilan 
shug‘ullanganlarga ta‘luqlidir. Sifatsiz oziqlanish sabablaridan biri oziqa 
zahiralarining saqlashni bilmaslikdir. Mahsulotlar saqlash uchun xonalarning 
bo‘lmasligi natijasida ko‘p hosil nobud bo‘ladi yoki kalamushlar, hashoratlar, 
zamburug‘ kasalliklari tufayli nobud bo‘ladi.
Ibtidoiy poda (gala). 
Antropogenez jarayonida ikki bosqich kuzatiladi. 
Birinchi bosqich qurollar yasash bosqichidir. Ikkinchi bosqich qadimgi odamlarning 
hozirgi jismoniy tipdagi odamlarga o‘tishidir. Misrdan topilgan parapitek (yunoncha 
ara - yonida, oldida pithecas - maymun demakdir) u ikki tarmoqga ajraladi. Ulardan 
biri prapliopitek (yunon pro - avvalo oldingi) ulardan gibbon paydo bo‘lgan, ikkinchi 
tarmoq sivopitekdan orangutan tarqalgan. Propliopiteklardan keyin driopiteklar 
(yunoncha drio – chakalakzor, qalin o‘rmon) ya‘ni ulardan odam va gorilla, 
shimpanzelar kelib chiqqan. Ular uchlamchi davrning oxirida yashaganlar. 
Driopiteklar qoziq tishlari kattaligi va kurak tishlar oralig‘ini birmuncha kichrayishi 
ularni odamga yaqinlashtiradi. Ramapitek driopiteklarning progressiv rivojlangan 
tarmog‘idir.
Avstralopiteklar ramapiteklar bilan eng qadimgi odamlar o‘rtasidagi oraliq 
forma sanaladi. Zinjantrop 1500000 yil oldin yashagan. Uning miya hajmi 520 sm
3
atrofida bo‘lgan. Avstralopiteklarning oziq tishlari, jag‘lari, ko‘z kosalari shakli 
jihatdan odamlarga va ramapiteklarga nisbatan kamroq rivojlangan. Prezinjan-
tropning miya hajmi 670 - 680sm
3
. U keyinchalik homo habilis deb nomlandi. Uni 

---

167 
yoshi 175000. Arxantroplar (pitekantroplar) sinantrop shakllanishiga boshlang‘ich 
odamlardir.
Ilk to‘rtlamchi davrda yashagan eng qadimgi odamlarning bosh suyagi 
ensizligi pasttakligi, peshonasining qiyamasligi, qosh usti suyaklari bo‘rtganligi, iyak 
do‘mbog‘ining yo‘qligi boshqalarnikida o‘smay qolgani sababli ular maymun 
odamlar deb ataladi. Biroq ular odamga xos ba‘zi xususiyatlariga (engashib ikki 
oyoqlab yurishi, bosh suyagining eniga kattalashganligi) ega bo‘lgan. Pitekantrop 
miya hajmi 900sm
3
, sinantirop 1200sm
3,
neandertallar 1300- 1400 sm
3
.
Gominidlar evolyutsiyasining uchinchi bosqichi hozirgi zamon qiyofasidagi 
odamlar keng peshonali bosh suyagi baland, do‘mboq iyakli odamlardir. Ularda 
miyaning eng progressiv uchastkalari tepa, chakka, ayniqsa, peshona qismlari 
kattalashgan.