A. T. G‘ofurov, I. T. Azimov, U. E. Raxmatov

Magistrlar bilimini sinash uchun savollar 
1.Auksologiya atamasi qanday ma‘noni anglatadi? 
2. Auksologiya nimalarni tasdiqlaydi? 
3. Auksologiyaning asosiy yo‗nalishlarini ta‘riflang. 
4.Auksologiya bo‗yicha 18-asrda olib borilgan tadqiqotlar haqida ma‘lumot bering. 
5. Bosh shaklini o‗zgarishi haqida ma‘lumot bering 
6. O‗sish va rivojlanishga ta‘rif bering. 
7.Geteroxroniyaga ta‘rif bering. 
8. Geterotopiyaga ta‘rif bering 

---

108 
9. Endogennostga ta‘rif bering. 
10.Odamning postembrional davrida o‗sishni o‗rganish metodlari haqida ma‘lumot 
bering. 
11§. Akseleratsiya 
Tayanch iboralar va asosiy tushunchalar: 
akselratsiya, o„sish, rivojlanish, 
jadalashish, “asr xoxishi”, yosh, homila, bo„yiga o„sish, tibbiyot, oziq ovqat, 
gigiena. 
lotincha acceleration - tezlashish degan ma‘noni anglatadi. Bu tushuncha 
birinchi marotaba fanga 1953-yil nemis shifokori R.Kox tomonidan kiritilgan. U 
1930 - yil har - xil maktab o‘quvchilari ustida kuzatish olib borib, ota-onalarning 
shu yoshdagi holatiga nisbatan bolalari baland bo‘yli va yirik gavdali ekanligini 
qayd qilgan. 
Akseleratsiya tushunchasi ostida odam gavdasining tez rivojlanishi va 
fiziologik jihatdan tez voyaga yetishi tushuniladi. Chet mamlakatlarda 
akseleratsiya iborasi o‘rniga ―sekulyarniy trend‖ yoki ―asr hoxishi‖ termini 
ishlatiladi. Bu atama faqat o‘sishni va rivojlanishning tezlashishiga emas, shu bilan 
birga 100 -150 yil mobaynida gavdaning kattalashishi, nasl qoldirish davrining 
uzayishi, menstruatsiya kech ro‘y berishi, keksalik davrida shu qobiliyatni 
saqlanishi, umr korishni uzayishi tushuniladi. 
Akseleratsiya homilalik davridan boshlanadi. Yangi tug‘ilgan chaqaloqlar-
ning yirik ekanligi deyarli barcha mamlakatlarda qayd qilingan. Bola tanasi ikki 
marta katta bo‘lishi ilgari olti oyligida bo‘lsa, hozir to‘rt oyligida nomoyon bo‘ladi. 
Ikkinchi jahon urushigacha bo‘lgan davrga qaraganda 1 yoshli bolaning bo‘yi 1970 
- yillarga kelib, 4 - 5sm, og‘irligi esa 1,2 - 1,5 kg ga ortgan. Doimiy tishlarning 
chiqishi ham erta boshlanganligi kuzatilgan. O‘smirlar ya‘ni 13 - 15 yoshli 
bolalarning bo‘yi 1940 - yilga nisbatan 1980 - yilga kelib o‘rtacha 2,7 sm vazni esa 
2,3 kgga ortgan. Tananing katta bo‘lishi bilan jinsiy yetilishi ham vaqtli bo‘la 
boshlagan. 100 - yil mobaynida Yevropada qizlarni hayz ko‘rishi 16,5 - 17,5 
yoshdan 12,5 - 13,5 yoshga tezlashgan. Ular ko‘krak bezlarining erta uyg‘onishi 
qo‘ltiq osti va jinsiy organlarda tuk chiqishi ham vaqtli bo‘la boshlagan. 

---

109 
Bolalarning bo‘yiga o‘sishi, asosan, oyoqlarni uzayishi hisobiga ro‘y bergan. 
Bolalarning bo‘yiga o‘sishi eniga o‘sishiga va vaznining ortishiga nisbatan tez 
bo‘ladi.
Agar XIX asrda bolalar 26 yoshgacha o‘sgan bo‘lsa ikkinchi jahon 
urushidan oldin bo‘yiga o‘sish 21 yoshda, qizlarning o‘sishi esa 18 - 19 yoshgacha 
bo‘lgan. Qizlarning bo‘yining balandligi 16 - 17 yoshda to‘liq shakllanadi. 
Akseleratsiya jarayoni shahar hamda qishloq aholisi o‘rtasida ro‘y bermoqda.
Keyingi vaqtda shahar aholisi o‘rtasida akseleratsiya to‘xtagan bo‘lsada, 
qishloqlarda davom etmoqda. Yaxshi taminlangan oilalarning bolalari o‘z 
o‘rtoqlariga nisbatan, o‘z ota - onalariga nisbatan bo‘ychan hisoblanadilar.
Akseleratsiya jarayoni har - xil etnik guruhlarda turli darajada ro‘y 
bermoqda. Masalan, sobiq SNG davlatlari orasida akseleratsiya yevropaliklarda, 
mongoloidlar - buryat, qirg‘iz, qozoqlarda kuzatilmoqda. Tana vaznining ortishi 
yaponlar, eskimoslar, kanadalik indeyslar Janubiy Afrika negrlarida hatto past 
bo‘yli bushmenlarda ham ro‘y bermoqda. 
Akseleratsiya sabablari to‘g‘risida har-xil farazlar bor. Birinchi farazga 
binoan akseleratsiyaga sabab yashahs sharoiti birinchi navbatda oziqlanishning 
yaxshilanishi (hayvon oqsili, yog‘i, sutidan) shakar va vitaminlardan foydalanish 
ortganligi, sanitariya - gigiyena ko‘nikmalarini yaxshilanganligi, oila a‘zolarining 
kam sonli bo‘lishi, tibbiyot yutuqlari (emlash, kasallarning kamayishi) profilaktika 
ishlarining yaxshilanishi sanaladi.