A. T. G‘ofurov, I. T. Azimov, U. E. Raxmatov

Tishni voyaga yetishi 
Tish yetilishi tish chiqishini sanash va mavjud standart bilan taqqoslash 
orqali amalga oshiriladi. Sut tishlari bolada 6 oyligidan 2 yoshgacha bo‘lgan 
muddatda, doimiy tishlar esa 6 yoshdan 13 yoshgacha bo‘lgan vaqtda chiqadi. 
Tishlar chiqishi tabiiy ravshda bolani umumiy taraqqiyotiga bog‘liq. Tishlarni 
chiqishi bolani jismoniy rivojlanishi jinsiy yetilishi va skelet rivojlanishi bilan 
aloqador. Keyingi vaqtda tish yetilishi pastki jag‘dagi rentgenogramma 
qilinayotgan tishni suyaklanishini aniqlash orqali uni kalassifikatsiyalanishi tish 
yetilishini bildiradi degan fikr bor. Fiziologik va bioximiyaviy mezonlar 
ontogenegik o‘zgarishlar asosini yoshga qarab metabolizimni o‘zgarishi va uni 
neyroendokrin sistema orqali boshqarishini tashkil etadi. Yosh bilan bog‘liq 
moddalar almashinuvi pasayishi 18 - 20 yoshgacha bo‘lib u metabolizm 
qatnashadigan (yurak, jigar, miya) hajmini nisbatan pasayishi, aksincha skelet 
muskul apparatini ortishi bilan tushuntiriladi.
Biologik yoshni aniqlashning fiziologik mezonlariga uglevod, lipid va ba‘zi 
bir ferment almashinish ko‘rsatgichlari kiradi. Biologik yosh to‘g‘risidagi axborot 
uchun ko‘p gormonlar ularning o‘zaro nisbati yotadi. Bioligik yoshni bilish yurak 
qon tomir, nafas olish sistemasini yoshga qarab o‘zgarishi EKG, arterial bosim, 
yurak urishi tezligi, arterial ossillografiya, o‘pkani tiriklik sig‘imi, qon, siydik 
ko‘rsatgichlari xususan eritrotsitlar soni, gemoglobin, qondagi albumin, glo-
bulinlarni bilish muxim hisoblanadi. 
Ruxiy rivojlanish 
Odamning ruxiy (tuyg‘uni ifodalashi, aqliy rivojlanishi) va jismoniy 
rivojlanish odamning yosh biologiyasi va antropologiyada, pedagogikada muxim 
ahamiyat kasb etadi. U ayniqsa akseleratsiya bilan dolzarb sanaladi. Ruxiy 
rivojlanish mezonlariga iqlim uning tuzilishi va muxim bioximik parametrlarni 
o‘rganishga asoslanadi. Miya va nerv sistemasini rivojlanishi bir butun holat bo‘lib 
sistemali yo‘nalishga ega va ontogenizning ilk davridan boshlanadi. Odam 

---

28 
miyasini harakterli tomoni boshqa tana organlariga nisbatan tez o‘sishidir. Yangi 
tug‘ilgan o‘g‘il va qiz bolalarda miya og‘irligi 353 va 347gr, 6 oyda esa u ikki 
xissa ortadi 600 va 534gr, 3 yoshda esa 1076 va 1012grammga teng bo‘ladi.
Miyaning balog‘atga yetishi yoki kattalarnikiga o‘xshash bo‘lishi 7 - 8 
yoshga yetganda amalga oshadi. Miyaning balog‘atga yetish mezonlari bo‘lib 
neyronlar, ularning o‘lchami, qalinligi, joylanishi, aksonlar uzunligi 
mielinizatsiyalanish darajasi, DNK miqdori, qariganligi, gipofunksiyasi, perikarion 
neyronlar, dendritlar atrofiyasi, dendrit o‘siqlarini yo‘qolishi va boshqalar 
hisoblanadi.
Odamning aqliy faoliyatini miyaning vazniga qarab o‘lchash noto‘g‘ri.
Markaziy nerv sistemasi bilan endokrin sistemasi orasida rivojlanish 
bo‘yicha bog‘lanish borligini ko‘rsatuvchi aniq ma‘lumotlar juda oz. Yoshga qarab 
odam temperamenti, energetitk darajasining tezligi, turg‘unligi, harakatchanligi 
o‘zgaradi. Biologik yoshda odamning aqliy rivoshlanishi juda oz miqdorda 
o‘zgaradi.