A s o s L a r I toshkent irrigatsiya va qishloq xo‘jaligini

1 Look: Morris R. C ohen Ernest N agelan introduction to logic and scientific
m ethod N ew D ehli. 2007. P59.
232

---

S - P
S - P
S - J ] P
~\
s
- 1
p
Inkor qilish jarayonida (-ma; -siz; -mas) kabi qo‘shimchalar 
yoki inkor qilinayotgan tushunchaga zid bo‘lgan tushunchalardan 
foydalaniladi. Oddiy qat’iy mulohazalarning hammasidan aylan- 
tirish usuli bilan xulosa chiqariladi.
№
Xulosa asosi bo‘lgan mulohaza Xulosa bo‘lgan mulohaza
1
A. Hamma S-P
E. Hech bir S-Psiz emas
2
E. Hech bir S-P emas
A. Hamma S emas P dir
3
I. Ba’zi S-P
0 . Ba’zi S-P siz emas
4
O. Ba’zi S-P emas
I. Ba’zi S - P sizdir
Aylantirishga misol:
A. Hamma shifokorlar oliy tibbiy m a’lumotga ega.
E. Shifokor bo‘lganlarning hech biri oliy tibbiy ma’lumotsiz 
emas.
E. Hech bir yolg‘onchi rostgo‘y emas.
A. Hamma yolg‘onchi bo‘lmaganlar rostgo‘ydir.
I. Ba’zi suralar uzundir.
O. Ba’zi suralar qisqa emas.
0 . Ba’zi jumlalar tushunarli emas.
1. Ba’zi jumlalar tushunarsizdir.
Almashtirish 
(lot.—conversio) shunday mantiqiy xulosa chiqa­
rish usuliki, unda xulosa berilgan mulohazadagi subyekt va pre- 
dikatning o‘rnini almashtirish orqali keltirib chiqariladi1.
Turli mulohazalardan bunday usul vositasida xulosa chiqarish 
quyidagi jadvalda ko‘rsatilgan:
№
Xulosa asosi
Xulosa
Almashtirish turi
1
A. Hamma S-P
A. Hamma P-S
Sof almashtirish
1 Look: Morris R. C ohen Ernest N agelan introduction to logic and scientific
m ethod N ew D ehli. 2007. P 58.
233

---

2
E. Hech bir S-P 
emas
E. Hech bir P-S 
emas
Sof almashtirish
3
I. Ba’zi S-P
I. Ba’zi P-S
Sof almashtirish
4
A. Hamma S-P
I. Ba’zi P-S
Toraytirilgan al­
mashtirish
5
I. Ba’zi S-P
A. Hamma P-S
Kengaytirilgan al­
mashtirish
Juziy inkor mulohazadan (0) almashtirish usuli bilan xulosa 
chiqarib bo‘lmaydi.
Almashtirishga misol:
1-misol. A. Hamma shifokorlar oliy ma’lumotlidir.
I. Ba’zi oliy ma’lumotlilar shifokorlardir.
2-misol. E. Hech bir inson tosh emas.
E. Hech bir tosh inson emas.
3-misol. I. Ba’zi yoshlar tadbirkordir.
I. Ba’zi tadbirkorlar yoshlardir.
4-misol. A. Hamma odamlar jonli mavjudotdir.
I. Ba’zi jonli mavjudotlar odamlardir.
5-misol. I. Ba’zi san’atkorlar qo‘shiqchidir.
A. Hamma qo‘shiqchilar san’atkordir.
Demak, almashtirish usuli qo‘llanganda mulohazadagi sub- 
yekt va predikat hajmi aniqlanadi va shu asosda mulohazadagi 
terminlar o‘rni almashtirilib, xulosa chiqariladi. Bu usul, ay- 
niqsa, tushunchaga berilgan ta’riflarning to ‘g‘riligini aniqlashda 
muhim ahamiyatga ega.