A s o s L a r I toshkent irrigatsiya va qishloq xo‘jaligini

- asos (antetsedent), 
«unda» so'zidan keyingi qismi -
natija (kon-
sekvent) 
deb ataladi. Mulohaza qismlarining bunday nomlanishi- 
ga sabab ularning turli vazifalarni bajarishlari bilan bog‘liq. Agar 
bu qismlaming o‘rni almashsa, mulohaza ham 
0
‘zgaradi1. «Agar 
yomg‘ir yog‘sa, unda uylarning tomi ho‘l bo‘ladi» mulohazasida 
«yomg'ir yog‘sa» — asos, «uylarning tomi ho‘l bo‘ladi» — natija 
hisoblanadi.
Demak, asosda ko‘rsatilgan hodisa, natijada qayd etilgan 
hodisaning kelib chiqishi uchun yetarli shartni ifodalagan mulo­
haza shartli mulohaza deyiladi.
Implikativ mulohazalardagi «agar ... 
unda» mantiqiy 
bog‘lamasi «—>» belgi bilan ifodalanadi. Hozirgi zamon mantiq 
ilmida esa ba’zan (a) simvoli bilan belgilanadi. Bu simvollar 
moddiy implikatsiya belgisi deb ataladi. Implikativ mulohaza­
ning formulasi: p —> q. Implikativ mulohaza asosi — chin, nati- 
jasi — yolg‘on bo‘lgan holatdan boshqa ham m a ko‘rinishlarda 
chin bo‘ladi.
Implikativ mulohazaning chinlik jadvali
p
q
p > q
chin
chin
chin
chin
yolg'on
yolg‘on
yolg‘on
chin
chin
yolg'on
yolg‘on
chin
Ekvivalentlik mulohazalari 
«agar va faqat agar ... unda» m an­
tiqiy bog‘lovchisi yordamida ikki oddiy mulohazaning o‘zaro 
boglanishidan hosil bo‘ladi. Tabiiy tilda ekvivalentlik muloha- 
zasi shartli mulohaza ko‘rinishida ifodalanadi. Bunday holatlarda 
shartli mulohazaning ekvivalent mulohaza ekanligini aniqlash 
zarur bo‘ladi. Agar shartli mulohazaning asosi natijada qayd etil-
1 Look: Restall G. Logic. An introduction. Published in the Taylor & Francis
e-Library, 2006. p. 17.
229

---

gan fikr uchun zaruriy va yetarli shart hisoblansa, unda bu mulo- 
haza ekvivalent mulohaza bo‘ladi.
Ekvivalent mulohazaning mantiqiy bog‘lovchisi bog‘lovchisi 
(=) yoki (<->•) simvoli, ya’ni (moddiy) ekvivalentlik belgisi bilan 
ifodalanadi. Ekvivalent mulohazaning formulasi quyidagicha 
yoziladi: p <-»■ q. Bu mulohazani ikki qismga ajratish mumkin: 
p —> q & q —> p. Masalan, Agar berilgan butun son juft son bo‘lsa, 
unda u ikkiga qoldiqsiz bo‘linadi.
Ekvivalent mulohazaning asosi va natijasi chin bo‘lganda yoki 
asosi ham, natijasi ham yolg‘on bo‘lganda, u chin hisoblanadi. 
Shartli va ekvivalent mulohazani bir-biridan farqlash uchun asos 
va natijaning o‘rni almashtirib ko‘riladi. Agar natija bo‘lgan m u­
lohaza asos mulohaza uchun sabab bo‘lmasa, u holatda ekvivalent 
mulohaza bololm aydi1.
Quyidagi shartli mulohazaning asos va natija qismlarini 
o‘zgartiramiz: «Agar insonning fikr doirasi keng bo‘lsa, unda u 
ko‘p mutolaa qilgan boladi». «Agar inson ko‘p mutolaa qilgan 
bo‘lsa, unda uning fikr doirasi keng bo‘ladi». Inson fikr doirasi- 
ning keng bo‘lishi faqat ko‘p mutolaa qilishiga emas, balki hayot 
tajribasiga, tafakkurlash qobiliyatiga ham bog‘liq. Demak, beril­
gan mulohaza ekvivalent mulohaza emas.
p
q
p «-> q
chin
chin
chin
chin
yolg‘on
yolg‘on
yolg‘on
chin
yolg‘on
yolg‘on
yolg‘on
chin
Murakkab mulohazalarning chin bo‘lish shartlarini bilish, 
flkrlarning chin yoki xatoligini aniqlash bilan birga, bu m ulo­
hazalar asosida to‘g‘ri xulosa chiqarishga hamda xulosa chiqa- 
rishda yo‘l qo‘yilgan xatolarni aniqlashga imkon beradi.