А. Рахмонов, Ё. Жуманазаров, С. Акбаров ёш даврлари психологияси

шарҳлаш ва генетик методларидан
иборатдир. 
Генетик метод билан тадқиқот давомида тўпланган маълумотлар яхлит ҳолда мақсадга мувофиқ 
йўсинда шарҳланади. Бу методдан фойдаланишнинг асосий мақсади – синалувчида вужудга 
келаётган янги шахс фазилатларининг ривожланиши ва билиш жараёнларининг ўзгаришига тажриба 
натижасига суяниб таъриф ҳамда тавсиф беришдир. Шунингдек, бунда мазкур фазилат ва 
хусусиятларнинг намоён бўлиш даври, босқичи ҳамда баъзи машаққатли дақиқаларга, пайтларга 
қўшимча шартлар бериш имконияти туғилади. 
Генетик методга асосланиб психик ўзгаришлар билан ривожланиш босқичларининг бевосита 
боғлиқлигининг илдизи аниқланади. Танлаш методи билан тадқиқот объектига кирган шахс 
психикасидаги барча ўзгаришлар, ўзига хослик, ўзаро алоқа, ўзаро таъсир ва уйғунликнинг ўзаро 
боғланишлари ўрганилади. Жумладан, инсон нутқини идрок қилиш учун сезги, идрок, хотира, 
тафаккур жараёнларининг бир пайтда биргаликда тўқнашиши бунга ёрқин мисолдир. Бунда ҳар 
бир билиш жараёнининг улуши ифодаланади ёки унинг аҳамияти алоҳида таъкидланади, уларнинг 
ўзаро боғлиқлиги асослаб берилади. 
Лекин тажрибада тўпланган маълумотларни шарҳлаш учун юқоридаги методларнинг ўзи 
етарли эмас. Узилишларга йўл қўймаслик учун йиғилган материаллар махсус босқичларга ажратиб 
шарҳланади. Тадқиқотнинг биринчи – тайёрлов босқичида кашф қилинадиган психологик қонун 

---

9 
тўғрисидаги тахмин, фараз тахлил қилинади. Тадқиқотнинг иккинчи босқичида -тажриба ўтказиш 
принципи, шароити, объектив ва субъектив омиллар бўйича мулоҳаза юритилади. Учинчи босқичда 
эса олинган натижаларни қайта ишланади ва бу ҳам ўз навбатида тўрт поғонага бўлинади: а)
материални бирламчи таҳлил қилиш: алоҳида олинган ёки топилган омил, _ аломат, кўрсаткич, 
хусусият шарҳланади; б) таҳлил қилинган материал билан тадқиқот гипотезаси алоҳида шарҳланади; 
в) иккиламчи тахлил; барқарор, устун далиллар ажратилади; г) иккиламчи синтез: психологик 
қонуният, топилган далил омил ва тадқиқот гипотезасини бирлаштириб махсус хулоса чиқарилади. 
Тўртинчи босқич – шарҳлашда ҳар бир факт, аломат, кўрсаткич, хосса психологик жиҳатдан 
сўз-мантиқ орқали тахлил қилинади. Барча илмий-амалий мулоҳазалар исботланади, ҳеч бир шубҳага, 
эътирозларга ўрин қолмайди. Ана шу босқичда тадқиқот якунланади, зарур ҳулосалар чиқарилади, 
амалий тавсиялар берилади, ўрганилиши зарур муаммонинг аҳамияти ва истиқболи уқтирилади. 
Энди тажрибада энг кўп қўлланадиган эмпирик методлар ҳақида кенгроқ маълумот берамиз.